To sh k en t axborot texnologiyalari universiteti

Jadvallar o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlik. 
Yakka tartibda ma’lumotlar 
bazasi bitta jadvaldan iborat bo'ladi. Lekin, odatda, relyatsion 
ma’lumotlar bazasi o'zaro bog'liq jadvallar turkumidan tashkil topadi. 
Jadvallar o'rtasidagi bog'liqlikni yuzaga keltirish jadvallarni bog'lash 
yoki birlashtirish deb ataladi.
Ma’lumotlar bazasini yaratishda jadvallar o'rtasida bog'lanish 
ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlari yordamida amalga oshiriladi. 
Relyatsion m a’lumotlar bazalarida o'zaro bog'langan jadvallardan 
tashqari alohida va biror bir jadval bilan bog'lanmagan jadvallar ham 
bo'lishi mumkin. Bu ma’lumotlar bazasining relyatsion mohiyatini 
o'zgartirmaydi.
15 - R.P. Abduraxmonov, va boshq. 
225

---

Jadvallarni o ‘zaro bog’lash uchun bogianish maydonlari (ba’zida 
«o'xshash maydonlar» atamasi) qo'llaniladi. Bogianish maydonlari 
albatta indeksli bo'lishi kerak. Bosh jadval bilan bogianish uchun 
tobe jadvaldan indeksli maydon olinadli, bu indeksli maydon tashqi 
kalit deb ham ataladi.
Mazkur indeksli maydonlarning tarkibi bosh jadvalning indeksli 
maydoni tarkibi bilan mos bo'lishi shart.
Jadvallar o'rtasidagi bogianish tobelik munosabati bilan belgi­
lanadi, bunda bitta jadval asosiy (master — Master), ikkinchisi esa - 
tobe (detal-Detail) bo'ladi. Bogianishning o'zi esa «asosiy 
tobe» 
yoki «master-datel» deb yuritiladi.
Jadvallar o'rtasida quyidagi bogianish turlari mavjud:
• «birga-bir» bogianish;
• «birga-ко'р» bogianish;
• «ko'pga-bir» bogianish;
• «ko'pga-ko'p» bogianish.
«Birga-bir» bogianish asosiy jadvaldagi bitta yozuvga tobe 
jadvaldan bitta yozuv to'g'ri kelishini anglatadi. «Birga-bir» bogianish 
odatda ko'p maydonli jadvalning bir necha jadvalga boiishda qo'l 
keladi.
Bunday holatda birinchi jadvalda muhim va ko'p foydalaniladigan 
axborotlardan iborat maydonlar qoldiriladi, boshqa maydonlar esa 
boshqa jadvalga o'tkaziladi.
«Birga-ко'р» bogianish shuni bildiradiki, asosiy jadvaldagi bitta 
yozuvga tobe jadvaldan bir necha yozuvlar mos kelishi mumkin. 
Bunday bogianish turi axborot tizimlarida tez-tez uchraydi.
«Birga-ко'р» bogianish aksariyat holatlarda m aium otlarning 
o'zaro bogiiqligini aks ettiradi, bu jarayon yuqorida bayon qilingan 
«tashqi kalit — boshlang'ich kalit» juftligi bilan amalga oshiriladi, 
ya’ni boshqa jadvalning boshlang'ich kalitiga ishora qiluvchi tashqi 
kalit aniqlanganida ro'y beradi.
«Ko'pga-bir» bogianish turi «birga-ко'р» bogianish turidan faqat 
yo'nalishi bilan farq qiladi.
Agar «birga-ко'р» munosabatiga asosiy emas, balki tobe jadval 
tomonidan qaraydigan bo'lsak, u holda «ko'pga-bir» munosabatiga 
aylanadi.
Asosiy jadvaldagi bitta yozuvga tobe jadvaldan bir nechta yozuvlar 
to'g'ri kelganda va ayni paytda tobe jadvaldagi bitta yozuvga asosiy
226

---

jadvaldan ham bir necha yozuvlar to'g'ri kelsa, bunday holatda 
«ko‘pga-ko‘p» bogManish yuzaga keladi.
Bunday munosabat, masalan, ta’lim muassasalarida mashg'u- 
lotlami rejalashtirishda ro‘yobga chiqadi va auditoriyalarning raqami 
va o‘quv guruhlarining raqamlariga oid ma’lumotlar saqlanadigan 
jadvallar o'rtasida amalga oshiriladi.
Bitta o'quv guruhi bir necha auditoriyalarda shug'ullanishi mumkin 
boMgani bois o ‘quv guruhiga oid bitta yozuvga (birinchi jadval) shu 
guruh mashg‘ulotlar o‘tkazadigan bir necha auditoriyaga oid yozuvlar 
to ‘g‘ri kelishi mumkin.
Ayni paytda bitta auditoriyada bir necha o‘quv guruhlari (hatto 
bir paytning o'zida) mashg'ulotlar o'tkazishi mumkin, binobarin 
auditoriyalarga oid bitta yozuvga o'quv guruhlariga oid bir necha 
yozuvlar (ikkinchi jadval) to'g'ri kelishi ham mumkin.

---