Ii. Mavzu. Ishlab chiqarishni joylashtirishning qonuniyatlari, shakllari, omillari Ma’ruza rejasi

ilmiy texnika taraqqiyoti
va uning ahamiyatini chetlab 
o‘tolmaymiz. Bu omilning ta’siri bir qator tarmoqlarni hududiy tashkil etilishida 
aniq va ravshan ko‘rinadi (mashinasozlik, elektrotexnika va kimyo). Shubhasizki 

---

mazkur sanoat tarmoqlariga tegishli ko‘pgina korxonalar, ayniqsa mashinasozlik 
zavodlari yuksak darajada ilmiy-texnika qudratiga ega bo‘lgan yirik shaharlarda 
joylashtiriladi. 
Yuqorida ko‘rilgan omillarni ahamiyati katta. Ammo ularning barchasi 
pirovard natijada 
ekologik omil
balin “hisoblashishlari” kerak. Zotan vujudga 
kelgan vaziyat buni qat’iylik bilan talab etadi. Hozirgi kunda ayrim sanoat 
korxonalari ishlashi shu nuqtai nazardan to‘xtatilgani bejiz emas. Ekologik 
jihatdan ko‘p sanoat tarmoqlari va eng avvalo kimyo, yog‘och-sellyuloza, go‘sht, 
konserva, charm zavodlari, issiqlik elektrostansiyalari va shunga o‘xshash
korxonalar “nomaqbul” hisoblanadi. Binobarin ular aholi joylashgan markazlardan 
uzoqroqda bo‘lgani yaxshi. Kimyo sanoati misolida ekologik omilning ishlab 
chiqarishning hududiy tashkil etilishiga ta’sirini ko‘rish mumkin, chunki bu sanoat 
korxonalarini joylashtirilishi chinakam erkin xususiyatga ega. Zero kimyo sanoati 
o‘simlik, hayvonot, mineral xom ashyosi, suv, havo (azot) asoida ham, boshqa 
sanoat chiqindisi (qora va rangli metallurgiya) negizida ham rivojlanishi mumkin. 
Shunday qilib kimyo sanoati korxonalarini har qaerda qursa bo‘ladi, ammo bu 
masalaning bir nozik tomoni bor- bu ham bo‘lsa ekologik omildir. Bu omil bilan 
hozirgi kunda hisoblashmasdan iloj yo‘q, zero mamlakatimiz hududida ekologik 
sog‘lom joyning o‘zi juda sanoqli.
Yuqoridagi omillardan tashqari bozor iqtisodiyoti omilini ham unitmaslik 
kerak. Hozirgi kunda bozor iqtisodiyoti to‘g‘risida barcha olimu oddiy xalq, 
kattayu-kichik so‘z yuritadi. Lekin, bu juda murakkab tushuncha va iqtisodiy 
munosabatdir, xususan Yevropa davlatlari boy tajribaga ega, chunki bu munosabat 
mazkur davlatlarda 10 va 100 yillar davomida shakllanib kelgan. 
Shuni alohida g‘ayd etish joizki, bozor iqtisodiyoti munosabatlariga 
birdaniga o‘tib bo‘lmaydi, buning uchun barcha shart-sharoitni yaratish kerak, 
ya’ni uning o‘zini moddiy, maishiy va madaniy infrastrukturasi bo‘lmog‘i lozim. 
Shuning uchun bu munosabatlarga o‘tish tarixan birmuncha uzoq davrni talab etadi 
va unga bosqichma-bosqich o‘tish ya’ni evolyusion rivojlanishni taqazo etadi. 
Bozor iqtisodiyoti- ishlab chiqarish erkinligi xarid erkinligidir, bu 
raqobatdir.
Bunday sharoitda ko‘p ukladli iqtisodiyot, mulkchilikning turli shakllari va 
sog‘lom raqobat muhitini vujudga keltirish, monopoliyaga qarshi kurash muhim 
ahamiyat kasb etadi. Demak, bozor iqtisodiyoti omilini ishlab chiqarish 
tarmoqlarini hududiy tashkil etishga nisbatan tahlil etar ekanmiz, unda bu boradagi 
ilgarigi an’anviy fikr yuritishimiz tamomila o‘zgarib ketadi. Chunki bu sharoitda 
nimaga ixtisoslashuvni va qaerda joylashttrishni pirovad natijada bozor, raqobat, 
talab va taklif belgilaydi, davlat esa o‘zining regional (hududiy) va soliq siyosati 
orqali bu jarayonni boshqarib yoki tartibga solib turadi.