O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta ta’lim vazirligi samarqand davlat chet tillari instituti

I BOB 

TILSHUNOSLIKDA KOGNITIVLIK VA O’ZBEK TILINI 

KOGNITIV O’RGANISH OMILLARI 

So’zlovchi yoki yozuvchi o’zi bayon qilayotgan fikrni tinglovchiga ixcham, 

aniq,  ta’sirchan  va  tushunarli  qilib  etkazib  berishga  harakat  qiladi.  Masalan, 

ko’pincha  biror  narsa,  belgi,  xususiyatini  tinglovchi  yoki  o’quvchiga  tushunarli, 

aniq qilib tasvirlab berish uchun uzundan-uzoq va birdan ortiq  gaplarga murojaat 

qilishga to’g’ri keladi. Shunday vaqtlarda so’zlovchi va yozuvchi ayni shu fikrni 

bayon  qilib  berishda  aytganimizdan  birdan  ortiq,  uzundan-uzoq  gaplarni 

qatorlashtirib  tashlashdan  qochadi-yu,  ammo  shu  fikrni    boshqa  vositalar  bilan 

ifodalaydi.  Bu  tilshunoslik  va  adabiyotshunoslikda  ifoda  –  tasviriy  vositalar 

deyiladi. 

Maxsus  ifoda  –  tasviriy  vositalar  troplar  va  figuralar  deb  ikkiga  bo’linadi. 

Maxsus  ifoda  –  tasviriy  vositalar,  tilda  obrazlilik,  hissiylikni  keltirib  chiqaradi. 

Ulardan  foydalanish  bilan  muallif  tinglovchining  sezgisiga  ta’sir  qiladi.  Bundan 

tashqari  bayonda  qisqalikka,  aniqlikka  erishiladi.  Buning  uchun  esa,  ma’lum 

shart-sharoitlar  kerak  bo’ladi:  birinchidan,  muallif  notiq  yoki  yozuvchi  ifoda 

tasviriy vositalarining tabiatini, xususiyatini yaxshi tushungan, biluvchan bo’lishi 

kerak;  ikkinchidan,  ifoda  tasviriy  vositalariga  nutqni  bo’yash,  ko’r-  ko’rona, 

haddan  tashqari,  o’rinli-o’rinsiz  murojaat  qilavermaslik  kerak.  Ya’ni,  ularni 

ishlatish  o’rni,  payti,  vazifasini  yaxshi  tushunish  kerak.  Aks  holda,  nutq 

madaniyati buziladi, tinglovchi yoki o’quvchidan o’sha nutqqa, u orqali muallifga 

nisbatan salbiy munosabat uyg’onishi mumkin. 

Ifodalilik,  ekspressivlik  va  aniqlikni  tanlash  niyatida  biror  narsaning 

nomini, belgisini ikkinchisiga ko’chirish, o’xshatish yoki so’zlarni shu maqsadda, 

umuman  ko’chma  ma’noda  ishlatish  troplar  deyiladi.  Trop  nutqda  so’z  yoki 

iboralarni  ko’chma  ma’noda  ishlatishdir.  Qandaydir  xususiyati  bilan  bir-biriga 

yaqin ikki tushunchani qiyos qilib troplarga asos qilib olinadi. Troplarning turlari: 

epitet (sifatlash) – grekcha so’z bo’lib, izohlovchi degan ma’noni anglatadi. 

---

 

 

7 

Metofora        –        o’xshatish,        sifatlash,        metonimiya,        sinekdoxa,    

mubolag’a, 

kichraytirish,  kinoya,  alligoriya,  jonlashtirish,  perifraza  kabi  usullar 

tronlarni turlari  bo’lsa,   takror,   antiteza,  gradaniya   elipsis,   jim  qolish,   ritorik  

so’roq, 

 

bog’lovchisizlik,  ko’p  bog’lovchilik  figuralarning  (stilistik  figuralarning) 

ko’rinishlari  hisoblanadi.  Epitet  poetik  aniqlovchi.  U  boshqa  doimiy 

aniqlovchilardan ekspressivlik hosil qilish ko’chma ma’noda ishlatilishi bilan farq 

qiladi. Oddiy, doimiy, an’anaviy epitetlar kishida hayojon, tug’yon uyg’otmaydi. 

Bo’larga  ko’m-ko’k  osmon,  qora  kuz,  oltin  kuz  birikmalari  tarkibidagi 

aniqlovchilarni misol tarzida ko’rsatish mumkin. 

O’xshatish  –  narsa  va  hodisalar  o’rtasidagi  o’xshashlikka  asoslanib, 

ularning  biri  orqali  ikkinchisining  belgisini,  mohiyatini  to’larok,  aniqroq, 

bo’rttiribroq ko’rsatib berish o’xshatish deyiladi. O’xshatish eng qadimiy va ko’p 

qo’llanadigan tasviriy vositalardandir. U asosan, nutqiy hodisa  hisoblanadi. 

O’xshatish  to’rt  asosiy  qismdan  tarkib  topadi:  1)  o’xshatilgan  narsa;  2) 

o’xshatiladigan narsa; 3) o’xshatish asosi, belgi; 4) o’xshatish vositasi. Masalan: