Agrokimyo va tuproqshunoslik

Т=

 (U*ΔОЖ*ΔОР*ΔР)В 
formula orqali ifodalanib, u jarayonning tabiiy omillar funksiyasidan iborat 
ekanligini bildiradi.
Bunda: T- tuproq hosil qilish jarayoni; (- funksiya; U-iqlim; OJ-tuproq hosil qiluvchi 
ona jins; OR-o‘simlik va tirik jonivorlar; R-relyef; V- vaqt. 
Biroq inson sahro va cho‘l mintaqasidagi tabiiy yerlarni o‘zlashtirib, unga 
ishlov beradi, sug‘oradi, mineral va organik o‘g‘itlar ishlatadi. Qishloq xo‘jaligi 
ekinlarini ekadi va ulardan yuqori hosil olishga intiladi. Yerning ustki qismini 
haydash, yuqori darajadagi texnikani ishlatish, daryo suvlari bilan sug‘orish natijasida 
tabiiy tuproqlarning morfologik to’zilishi, suv-fizik xossalari va kimyoviy tarkibi 
butunlay o‘zgaradi. Natijada tabiiy tuproqlardan tamomila farq qiladigan antropogen-
madaniy tuproqlar vujudga keladi. Tuproq hosil qiluvchi beshta tabiiy omilga, inson 
faoliyatining ta’siri bilan bog‘liq bo‘lgan oltinchi omil qo‘shiladi. Inson faoliyatining 
tuproq hosil bo‘lish jarayoniga ta’siri to‘g‘risidagi ma’lumotlar Abu Ali Ibn Sino 
asarlarida va"Qobusnoma"da keltirilgan. Inson yashashi uchun zarur ehtiyojlarni 
qondirish uchun tuproqqa ishlov berib, potensial unumdorligini oshirishga harakat
qiladi. Tuproq endi, qishloq xo‘jaligida ishlab-chiqarish manbai yoki vositasi sifatida 
shakllanadi. 

---

83 
 
Tuproq hosil bo‘lishida tabiiy omillarning roli 
Navbatda tabiiy tuproqlarni shakllanishi va potensial unumdorligini oshirishda 
inson faoliyati natijasida unumdorlikni oshirishga qaratilgan masalalar qo‘shiladi. 
Tuproq tabiatning biokos qismi bo‘lib, biosferada alohida o‘rin tutadi, ya’ni u tirik 
organizmlarning yashash makoni, biofil elementlarning to‘planadigan joyi hamda 
atmosfera, gidrosfera, litosfera tarkibi va xususiyatlariga bevosita ta’sir qiladigan
manbadir. Tuproqning kelib chiqishi, tog‘ jinslarining nurashi, o‘simlik va hayvonot 
dunyosi, relyef, ona jins, iqlim va vaqt ta’siri, rivojlanayotgan fizik, kimyoviy, 
biologik jarayonlar, tuproq unumdorligini oshirish usullari, sistematikasi va tasnifi - 
tuproqshunoslik asosini tashkil kiladi. Tuproqshunoslikda qo‘llanilayotgan dala, 
statsionar-ko’zatuv, zamonaviy asbob-uskunalar yordamida tuproq xossalari va
tarkibi laboratoriyada o‘rganiladi, olingan natijalar tahlil qilinadi va genetik 
qonuniyatlarni aniqlash usullaridan har tomonlama foydalaniladi. 
Yer yo’zining turli xil iqlim mintaqalarida har xil tuproqlarning hosil bo‘lishi 
ona jins, relyef, o‘simlik qoplami va iqlim xususiyatlaridagi katta farqlar natijasidir. 
Tuproqning shakllanishi uni hosil qiluvchi tabiiy omillarning geografik 
xususiyatlariga qarab turli yo‘nalishlarda boradi. Masalan, cho‘l mintaqasida 
iqlimning ustuvorligi sababli haroratning yuqoriligi, namlikning yetishmasligi va 
o‘simlik qoplamining kamligi tuproq hosil bo‘lishining avtomorf yo‘nalishda 
borishini ta’minlaydi. Tuproqning issiq va sovuq ta’sirida nurashi cho‘l va tog‘ 
mintaqasida bir-biridan farqli bo‘lib, issiqlik va sovuqlikning u yoki bu darajada 
ustunligi kelib chiqadi. Bu jarayonning tuproq hosil bo‘lishida ahamiyati shundaki, 

---

84 
tog‘ jinslariga haroratning turlicha ta’sir qilishi mexanik va fizik nurashni keltirib 
chiqaradi va ularning mayda zarrachalarga parchalanishiga olib keladi.