Mavzu: Tuproqning umumfizik xossalari

Mavzu: Tuproqning umumfizik xossalari

Reja:

1. 
   Tuproqning umumiy fizik xossalari. tuproq qattiq qismining solishtirma massasi. tuproq solishtirma massasining uning tarkibidagi minerallarga bog’liqligi.
   
2. 
   Tuproq hajm massasi, uning tuproq unumdorligini belgilashda, madaniy o’simliklarning normal rivojlanishida va hosildorligini oshirishdagi ahamiyati.
   
3. 
   Tuproqning g’ovakligining tabaqalanishi. tuproqning umumiy fizik xossalarini yaxshilash yo’llari.
   

1. Tuproq qattiq fazasining zichligi (solishtirma massasi) - ma’lum hajmdagi tuproq qattiq qismining 4 ⁰S da, shuncha hajmdagi suvga bo’lgan nisbati hisoblanadi va g\sm³ bilan ifodalanadi. Qattiq fazasining zichligi tuproq tarkibidagi organik moddalar miqdoriga va mineral qismi komponentlari (tarkibiy qismlari) ning nisbatiga bog’liq. tuproq qattiq fazasidagi organik moddalar (o’simliklarning qoldiqlari, torf, gumus) ning qattiq fazasi zichligi 0,2-0,5 dan 1,0-1,4 g\sm³ gacha, mineral birikmalardan iborat qismida esa 2,1-2,5 dan 4,0-5,18 g/sm³ gacha o’zgaradi. Bu ko’rsatkich tuproqdagi birlamchi va ikkilamchi minerallarning tarkibi va solishtirma massasiga bog’lik. Masalan, dolomitning solishtirma massasi 2,8-2,99, limonitniki 3,50-4,0, gematitda 4,9-5,3, montmorillonitniki 2,0-2,20 g/sm³ ni tashkil etadi. Ko’pchilik tuproqlarning mineralli gorizontlarida qattiq fazasining zichligi 2,4-2,65 g/sm³ oralig’ida bo’lib, torfli qatlamlarda 1,4-1,8 g/sm³ ni tashkil etadi. (23-jadval).

tuproqning solishtirma massasiga doir ma’lumotlar tuproq qatlamlari tuzilishini o’rganishda va tuproqning umumiy g’ovakligini hisoblab chiqarishda foydalaniladi.
3. Tabiiy holati saqlangan holda olingan, ma’lum hajmdagi tuproq massasiga uning zichligi yoki hajmiy massasi deyiladi. Bu ko’rsatkich ham quruq tuproqqa nisbatan g/sm³ bilan ifodalanadi. Zichlik tuproqning mineralogik va mexanik tarkibiga, struktura holatiga va organik moddalar miqdoriga bog’liq (23-jadval). Bundan tashqari, zichlikka tuproqga ishlov berish jarayoni va qishloq xo’jalik texnikasining ta’siri ham katta. Yer bevosita ishlangandan keyin, u eng g’ovak holda bo’lib, keyinchalik asta-sekin zichlashib boradi va ma’lum vaqtdan keyin (kelgusi haydovga qadarli) zichligi kam o’zgaradigan holatga keladi. Ammo ma’lum chuqurlikka qadar ishlov beriladigan maydonlarda, haydalma ostki qatlamning yildan-yilga zichlashib borishi kuzatiladi(bunda "Plug tovon" qatlami yuzaga keladi). Chirindiga boy, strukturali va yetilgan holda ishlov berilgan yerlarda zichlik kam bo’ladi. Zichlik tuproqning suv-havo xossalari va undagi biologik jarayonlarning borishida hamda o’simliklar uchun zarur oziq moddalarning to’planishida muhim rol o’ynaydi. Zichlangan yerlarda suvning shimilishi kamayadi, havo almashinuvi va o’simliklar ildizlarining erkin rivojlanishi uchun noqulay sharoit yuzaga keladi.

-jadval
Turli tuproqlarning umumiy fizikaviy xossalari.

tuproq va uning holati	Genetik gorizonti va uning chuqurligi	Zichligi g/sm^3	Qattiq fazasining zichligi g/sm^3	Umumiy g’ovakligi, foiz
1	2	3	4	5
Chimli podzol, qo’riq yer (I.P.Grechin)	A1 5-15 A2 22-32 V1 64-74 S 104-114	1,23 1,29 1,66 1,72	2,52 2,62 2,67 2,71	51,2 50,8 37,8 36,5
Chimli podzol, haydalma yer	Ax 0-27 A2 36-46 V1 60-70 V2 74-84	1,14 1,57 1,62 1,79	2,53 2,63 2,69 2,69	54,9 40,3 39,8 33,5
Oddiy qora tuproq, qo’riq yer	A1 2-12 A2 12-22 V1 30-40 V2 57-67 Vx 87-97	1,15 1,17 1,31 1,37 1,51	2,55 2,58 2,65 2,68 2,72	54,9 54,7 50,6 48,9 44,9
Oddiy qora tuproq, haydalma yer	Ax 0-10 Ax 10-20 V1 29-39 V2 54-64 Vk 86-96	1,09 1,11 1,28 1,41 1,53	2,58 2,60 2,60 2,70 2,73	57,8 57,3 51,9 47,8 44,0
Och tusli bo’z tuproq, qo’riq yer	A1 0-5 A2 5-10 V1 10-20 V2 35-45	1,35 1,45 1,39 1,22	2,75 2,75 2,73 2,71	51,0 47,0 49,0 55,0
Och tusli bo’z tuproq	Ax 0-10 A2 20-30 V1 35-45	1,21 1,35 1,25	2,69 2,68 2,78	55,0 50,0 55,0
Tipik bo’z tuproq, qo’riq yer	Ax 0-3 A2 5-15 V1 20-30 V2 50-60 S 120-130	1,17 1,22 1,20 1,20 1,25	2,72 2,72 2,74 2,73 2,71	57,0 55,0 49,0 56,0 54,0
Tipik bo’z tuproq, haydalma yer	A 0-10 V1 20-30 V2 50-60 S 120-130	1,04 1,18 1,18 1,27	2,72 2,77 2,73 2,76	62,0 57,0 57,0 54,0
To’q tusli bo’z tuproq, qo’riq yer	A 3-13 V1 25-35 V2 60-70 S 110-120	1,22 1,15 1,18 1,24	2,70 2,80 2,76 2,73	55,0 59,0 57,0 54,0
To’q tusli bo’z tuproq, haydalma yer	Ax 0-10 Ax 20-30 V1 45-55 S 120-130	1,11 1,20 1,11 1,21	2,66 2,77 2,74 2,76	58,0 57,0 59,0 56,0

Ko’pchilik madaniy ekinlar uchun maqbul zichlik 1,0-1,2 g/sm³ bo’lib, o’simliklarning turiga va tuproqning xossalariga ko’ra, bu kursatkich o’zgarib turadi. tuproqlarning mexanik tarkibiga ko’ra, yetishtiriladigan ko’pgina qishloq xo’jalik ekinlari uchun zichlikning eng maqbul ko’rsatkichlari quyidagi oralikdadir: qumoq va soz tuproq lar uchun 1,0-1,30 g/sm³, yengil qumoq tuproqlarda 1,10-1,40, qumloq tuproqlarda 1,20-1,45, qum tuproqlarda -1,25-1,60 g/sm³. Hosilning tuproq zichligiga bog’liqligiga doir faktik materiallarni tahlil qilish shuni ko’rsatdiki, tuproqning zichligi eng maqbul oraliq chegaralarida 0,01 g/sm³ miqdorda oshganda donli ekinlarning hosildorligi 0,35-0,6 s/ga kamayar ekan. tuproqning zichligi eng maqbul oraliqning yuqori chegarasidan 0,01 g/sm³ oshganda donli ekinlarning hosildorligi 1 s/ga, kartoshkaniki esa 1,0-2 s/ga kamayadi (A.Bondarev). I.V.Revut va I.I.Kochurova ma’lumoticha g’alla ekinlari uchun chimli pozol tuproqlarning haydalma qatlamidagi maqbul zichlik 1,20-1,35 g/sm³ oralig’idir. A.P.Malyanov tadqiqotlari og’ir qumoq tarkibli kashtan tuproqlarning haydalma qatlamlari uchun optimal zichlik 1-1,2 g/sm³ ni tashkil etadi. Zichlik 1,3 g/sm³ gacha ko’payganda bug’doy ildizining soni sezilarli kamaygan. tuproq zichligi 1,63 g/sm³ va g’ovakligi 39 foiz bo’lganda, bug’doy ildizlari tuproq qatlamlari bo’ylab rivojlanish imkoniyatiga ega emas. Bodring uchun bu ko’rsatkich mutanosib ravishda 1,45 g/sm³ va 45 foizni tashkil etadi.
M.U.Umarov, E.F.Yakovleva O’rta Osiyoning bo’z va o’tloq tuproqlari sharoitida zichlikning eng maqbul ko’rsatkichlarini aniqlashgan. Ular ma’lumoticha, umumiy g’ovaklik 48-50 foizdan kam bo’lmagan sharoitda oldindan sug’orib kelinadigan o’rtacha qumoq tipik bo’z tuproq uchun - 1,3-1,2 g/sm³ : avvaldan sug’orib kelinadigan allyuvial-o’tloq tuproqlar uchun 1,2 va 1,3 g/sm³ , o’rtacha qumoq tarkibli yangi sug’oriladigan och tusli bo’z tuproq uchun 1,3, 1,2 va 1,4 g/sm³.
Bo’z tuproqlarning haydalma qatlami uchun g’o’za o’stirilayotgan sharoitda eng maqbul zichlik 1,2-1,3 g/sm³ va juda ko’pi bilan 1,35 g/sm³ bo’lishi kerak. Agar tuproqning zichligi eng maqbul chegaradan yuqori bo’lsa, yuzaga keladigan salbiy sharoitlar natijasida paxtaning hosildorligi keskin kamayadi. Bunda tuproqning turli darajadagi zichligi, avvalo, g’o’zaning ildiz rivojiga ta’sir etadi(24- rasm).
Tajribalardan ma’lumki, tuproq zichligi 1,4-1,5 g/sm³ bo’lganda, ildizlar qattiq qatlamni o’ta olmay, faqat ustki qatlamda yoniga qayrilib o’sadi. Zichlanish normal (1,2 g/sm³ ) bo’lganda ildizlar to’g’ri va chuqur kirib borib yon ildizlar atrofga yaxshi taraladi.

-rasm. tuproq zichligining g’o’za ildizi rivojlanishiga ta’siri.
Natijada paxta hosili zichlik 1,4-1,5 g/sm³ bo’lgan sharoitda normal zichlikka (1,2 g/sm³ ) nisbatan 30-34 foiz kam bo’lgan (A.Zokirov, S.Sulaymanov). Mexanik tarkibi turlicha bo’lgan tuproqlarning haydalma qatlami zichligini baholash shkalasi -jadvalda berilgan.