Agrokimyo va tuproqshunoslik

4-MAVZU. TOG‘ JINSLARI. 
REJA. 
 1.Ekzogen geologik jarayonlar va ularning turlari 
 2. Fizik nurash jarayoni.Kimoyviy nurash.Biologik nurash.
 3.Nurash konlari
 4.Kimyoviy cho‘kindi konlar 
Ekzogen geologik jarayonlar va ularning turlari.
Yer po‘stida va uning yuza 
qismidagi barcha o‘zgarishlarga sababchi bo‘lgan ikkita qudratli kuch bor. Ularga 
endogen va ekzogen kuchlar yoki jarayonlar deb nom berilgan. Birinchisining 
harakatga keltiruvchi manbai Yerning ichki energiyasi bo‘lsa, ikkinchisiniki tashqi, 
asosan - Quyosh energiyasidir.
 
Nurash jarayonlari deb bizga ma’lum bo‘lgan barcha genetik tasniflarga 
kiruvchi (magmatik, metamorfik, cho‘kindi) tub tog‘ jinslarining ia mineral xom 
ashyolarning quyosh energiyasi, suv, shamol, muz, o‘simlik va hayvonot 
dunyosining kimyoviy va mexa -nik ta’sir, kuchi ostida yemirilib 
parchalanishiga aytiladi. Yemirilish va parchalanish jarayonlari vaqtida tog‘ jinsi 
bo‘lak-larining diametri 1 metrdan to 0,001 mm gacha (tuproq zarracha-l a r i
q i y o f a s i d a ) ,
h a t t o
b u n d a n
h a m
m a y d a
b o ‘ l g a n
h o l a t i g a c h a y e tib boradi. 

---

34 
Endogen kuchlar bunyod etuvchi xususiyatga ega bo‘lsa, ekzogen kuchlar 
barbod etuvchi vazifasini bajaradi. Masalan endogen kuchlar Yer yuzasining barcha 
notekisliklarini bunyod etsa, ekzogen kuchlar ularni tekislashga harakat qiladi. 
Ekzogen (yunoncha - yexo - tashqi, depon - kelib chiqish, paydo bo‘lish) 
jarayonlar Yer yuzasida sodir bo‘ladigan tabiiy hodisalar bo‘lib, ularni harakatga 
keltiruvchi manba quyosh energiyasidir. Shuningdek ekzogen jarayonlar litosferaning 
atmosfera, gidrosfera va biosferalar bilan o‘zaro ta’siri natijasida sodir bo‘ladigan 
tabiiy hodisalardir. Ekzogen jarayonlar asosan yer po‘stining yuza qismini 
o‘zgartiradi. 
Barcha ekzogen jarayonlar tog‘ jinslarini yemiradi (nurash, eroziya, denudatsiya, 
abraziya, ekzaratsiya), yemirilgan jinslarni tashiydi (ko‘chiradi) va to‘playdi 
(akkumulyatsiya). Ana shu tabiiy hodisalar tufayli yer yuzasining relyefini tekislaydi. 
Lekin ekzogen jarayonlarning faolligini ko‘p holatlarda endogen jarayonlar belgilab 
beradi va har ikkalasi qarama-qarshiliklar kurashi va birligi qonuni asosida namoyon 
bo‘ladi. Masalan, tog‘lar (vulkanik, tektonik) qanchalar tez va baland ko‘tarilsa, 
ularning yemirilishi shunchalar tezlashadi. Bunda yer po‘stida modda va energiya 
almashinuvi kuzatiladi: tog‘lar yemirilib, pasaya boradi, tekisliklar esa, cho‘kindi 
jinslar bilan to‘lib, ko‘tarila boshlaydi. Yer po‘stidagi mavjud muvozanat buzilib, 
tektonik harakatlar yangidan faollashish bosqichiga o‘tib, vulkanlar harakatlanishi, 
dahshatli zilzilalar sodir bo‘lishi mumkin. 
Demak, bu ikkala kuchlar o‘zaro dinamik birlikda rivojlanadi. Shuning uchun 
ham geologik - geomorfologik tadqiqot ishlarining uslubiy asosi endogen va ekzogen 
kuchlarining o‘zaro nisbatini tahlil qilish hisoblanadi. 
Quyosh energiyasi va boshqa tashqi kuchlar ta’sirida sodir bo‘ladigan yer 
po‘stining yuza qismidagi barcha tabiiy hodisalarni ekzogen jarayonlar deb ataladi. 
Ekzogen jarayonlarni ikkita yirik guruhga: quruqlikdagi va suvli muhitdagi 
jarayonlarga ajratish mumkin. Quruklikdagi ekzogen jarayonlarga nurash, shamol, 
vaqtincha va doimiy oqar suvlar va muzliklar, suvli muhitdagilarga dengiz va okean 
suvlari, ko‘l va botqoqliklar, yerosti suvlarining faoliyati tegishlidir. 
Suv oqimi bilan bog‘liq bo‘lgan jarayonlar tog‘ jinslarining yemirilishi, yerilgan 
materiallarning tashilishi, daryo, delta yotqiziqlari, umuman eroziya, ko‘chirish va 
to‘plash jarayonlari majmuasidan tashkil topadi.
Ekzogen jarayonlarning vaqt davomida rivojlanishiga asosan uchta (tektonika, 
iqlim, antropogen) omillar ta’sir etadi va to‘rtta bosqichdan iborat bo‘ladi. Birinchi 
bosqichda ekzogen jarayonlar kuchayadi va unga mos holda landshaftlarning 
o‘zgarishi jadallashadi. Ikkinchi bosqichda ekzogen kuchlarning zaiflasha borishi va 
landshaftlarning o‘zgarishi o‘rtasida muvozanat yuzaga keladi. Bu mutanosiblik 
ma’lum vaqt davom etadi. Uchinchi bosqichda ekzogen jarayonlarning tobora 

---

35 
zaiflashuvi uzoq muddatlarda davom etishi hisobiga landshaft tiplari yangi sharoitga 
moslasha boradi. To‘rtinchi bosqichda dinamik muvozanat holatida rivojlanish muhiti 
shakllanadi. Bu holat biror kuch ta’sir etmasa, uzoq geologik vaqt davomida ekzogen 
jarayonlar bilan landshaft tiplarining mutonasibligi o‘zgarmaydi. 
Quyida ekzogen jarayonlarga tegishli bo‘lgan nurash, shamol, suv, muzlik, 
dengiz va okean, ko‘l va botqoqlik, yerosti suvlarining ta’siri, tuproq hosil qiluvchi 
jarayonlar haqida ma’lumotlar keltiramiz.