29-mavzu. Neoliberalizmning mohiyati va ahamiyati. Neoliberalizm konsepsiyasi F. Xayek va uning ijtimoiy-iqtisodiy

P 
• Q
esa, ushbu ayirboshlanadigan tovarlar miqdori va baholar darajasini 
bildiradi. Agar 
M 
• V
bir yilda ishlab chiqarilgan tayyor mahsulotlarga sarflangan umumiy 
xarajatlar b
o‘lsa, unda u nominal sof milliy mahsulotga (SMM) teng bo‘lishi kerak, ya’ni 
SMM = P 
• Q
. 
Ayirboshlash tenglamasi funksional bo
g‘liqliklarni ancha aniq tasavvur etishga 
imkon beradi. Agar pul massasi ortsa yo (
R
) baholar, yo (
Q
) ishlab chiqarish miqdori 
o‘zgaradi. 
Klassiklar muomaladagi pulning aylanish tezligi (
V
), va ishlab chiqarilgan 
mahsulotlar miqdori (
Q
) pul massasi (
M
) 
o‘zgarishiga bog‘liq emas deb hisoblaganlar. 
Ularning fikriga k
o‘ra, ishlab chiqarishning real miqdori davlatning mehnat resurslari 
holati bilan, ishlab chiqarish quvvatlari bilan aniqlanadi, pulning aylanish tezligi esa 
ishchilarga har yili t
o‘lanadigan ish haqi miqdoriga o‘xshash omillar bilan ifodalanadi. 
Monetaristlar juda kup amaliy materiallarga asoslangan holda (bu haqida 
yuqorida aytib 
o‘tildi) pul taklifi nominal SMM ishlab chiqarishda hal qiluvchi omil 
hisoblanadi, deb xulosa qiladilar. 
 
8.Pulga b
o‘lgan talab va taklif 
Kishi bozor iqtisodiyoti sharoitida 
o‘z boyliklarini har xil shakllarda (pul, qimmatli 
qo
g‘ozlar, yer uchastkasi, ko‘chmas mulk va boshqa ko‘rinishlarda) saqlashi mumkin. 
Har kim 
o‘z boyligini ko‘paytirishga va aynan qaysi shaklda saqlash maqsadga muvofiq 
kelishiga intiladi. 
Boylikning bir qismini pul shaklida ushlab turish maqsadga muvofiq. Negaki pul 
likvidli, unga har qanday tovar sotib olish mumkin. 
M.Fridmen b
o‘yicha, pulga bo‘lgan talab nafaqat moliyaviy aktivlardan keladigan 
daromadlarga, balki daromad keltirishi mumkin b
o‘lgan boshqa boylik shakllariga ham 
bo
g‘liq. 
M.Fridmen boylikning beshta asosiy shakllarini ajratib k
o‘rsatib beradi: pullar, 
obligatsiyalar, aksiyalar, moddiy ne
’matlar, inson kapitali. Bir shakldagi boylikning 
qimmati oshishi, ikkinchisining pasayishi mumkin. Shu bois, boylik shakllarining 
almashtirib turilishi, ularni sotish va sotib olish operatsiyalari doimo b
o‘lib turadi. 
Odamlar 
o‘z boyliklarini ancha likvidli aktiv - pul shakllarida ushlab turishga harakat 
qiladilar. Pulga egalik qilish 
o‘z-o‘zidan daromad olib kelmaydi. Pul zaxirasi, bir 
tomondan, kundalik xarajatlar uchun kerak b
o‘lsa, ikkinchi tomondan, aktivlarni pul 
shaklida saqlash muqobil daromad olish imkoniyatini y
o‘qotadi. Yostiqning tagida, 
sandiqning tagida yotgan pullar ularning egalarini obligatsiyalarni sotib olish, 
tadbirkorlikka pul q
o‘yish va boshqa yo‘llar bilan daromad topishdan mahrum etadi. 
Keynschilardan farqli ravishda, monetaristlarning tasdiqlashicha, pulga b
o‘lgan 
talab asosan ayirboshlash ehtiyojlari, boshqacha aytganda, transaksion sabablar bilan 
aniqlanadi. Savol tu
g‘iladi: odamlar o‘z aktivlarining qancha qismini likvidli shaklida 
ushlab turishlari kerak? M.Fridmen b
o‘yicha, tovar va xizmatlarni sotib olish uchun zarur 
b
o‘lgan qismini. Kassa zaxirasisiz bo‘lishi mumkin emas, lekin kassada kamroq pul 
saqlash maqsadga muvofiqdir. Agar kassada pullari k
o‘payib ketsa, odamlar ularni 
k
o‘proq foiz yoki foyda keltiradigan aktivlarga aylantiradilar. 
Agar baholarning (inflyatsiya) oshishi kutilsa, pulga talab kamayadi, aksincha, 
baholarning pasayishi kutilsa, pulga b
o‘lgan talab kuchaydi. Pulga bo‘lgan talab foizga 
ham bo
g‘liq. Foiz oshganda pulga talab pasayadi. Lekin pulga bo‘lgan talab nafaqat foiz 
stavkasiga, balki M.Fridmen b
o‘yicha, boshqa aktivlarning daromadlariga nisbatan 

---

pulning me
’yorli foydaliligi ham bog‘liq. Uning me’yorli foydaliliga qancha yuqori bo‘lsa, 
pul talabi ham k
o‘payadi. 
Pulning muomaladagi miqdori uning taklifini bildiradi. Pul taklifi ancha 
o‘zgaruvchan bo‘ladi, u iqtisodiy omillar bilan aniqlanmaydi, balki tashqi ta’sirdan 
yuzaga keladi. Pul taklifi markaziy bank tomonidan, tijorat banklari beradigan kreditlar 
mikdori, qimmatli qo
g‘ozlar oldi-sotdisi bilan tartibga solinib turiladi. Pulga bo‘lgan talab 
va pul taklifi monetar muvozanatni yuzaga keltiruvchi asosiy vositalar hisoblanadi. 
Bunda muvozanat ajralgan holda shakllanmaydi. Pul sektoridagi muvozanat tovar 
sektorida b
o‘ladigan jarayonlar bilan uzviy bog‘langan. 
Pul taklifidagi 
o‘zgarishlarning YaIM bo‘lgan ta’sirini monetaristlar va keynschilar 
har xil tushuntiradi. Keyns b
o‘yicha, pul-kredit siyosati (pul miqdorining o‘zgarishi) 
asosida foiz stavkasi yotadi, u investitsiyaga va yalpi talabga ta
’sir etuvchi asosiy omil 
sifatida qaraladi. Shu bilan birga u foiz stavkasi rolini juda oshirib yubormaslik kerakligini 
qayd qilib 
o‘tadi. Bundan tashqari, foiz stavkasining pasayishi investitsion talabning 
doimo 
o‘sishini keltirib chiqarmaydi (“investitsion tuzog‘i” sababli), pul massasining 
k
o‘payishi esa foiz stavkasining pasayishini keltirib chiqarmasligi mumkin (“likvidlik 
tuzo
g‘i” sababli). 
Monetar nazariyada pul talabi va taklifi asosiy hisoblanadi. Ular tovarlarga va 
investitsiyalarga b
o‘lgan talabni pul oqimi (pul miqdori massasi)ga bog‘lab tushuntiradi. 
Pul massasining bir oz k
o‘payishi tovar va xizmatlarga bo‘lgan talabni oshiradi, lekin pul 
talabining me
’yordan oshib ketishi baholarning oshib ketishiga olib keladi. Shuning 
uchun iqtisodiyotni tartiblovchi dastak sifatidagi baho mexanizmining amal qilishiga 
xalaqit bermaslik kerak.