29-mavzu. Neoliberalizmning mohiyati va ahamiyati. Neoliberalizm konsepsiyasi F. Xayek va uning ijtimoiy-iqtisodiy

9.Pul massasi va iqtisodiy siklar 
M. Fridmen, Anna Shvars bilan birga yozgan 
«Qo‘shma Shtatlarning monetar 
tarixi (1867-1960 yil
)» asarida katta hajmdagi materiallar yordamida pul massasining 
kuchayishi bilan iqtisodiy sikl fazalari 
o‘rtasida bog‘liqlik borligini ko‘rsatib berdi. U pul 
massasi 
o‘sishning tezlashuvi yoki sekinlashuvini kuzatib, deyarli 100 yil mobaynida 
AQSh ning barcha x
o‘jalik dinamikasi pul massasi harakati bilan aniqlanib kelingan, 
degan xulosaga kelgan. Pul massasining 
o‘sish sur’atining o‘zgarishi ijtimoiy mahsulot 
o‘sishida o‘zgarish keltirib chiqaradi. Pul massasining yuqori o‘sish cho‘qqisi ishlab 
chiqarishning 
o‘sishini, pul massasining quyi nuqtasi ishlab chiqarishning pasayishini 
keltirib chiqaradi. Shunday qilib, pul massasi (muomaladagi pul miqdori) iqtisodiy 
hayotga iste
’molchilar va firmalar sarf-xarajatlari orqali bevosita ta’sir ko‘rsatadi. 
Pul taklifi 
o‘sishi uning «arzonlashuviga» olib keladi (foiz stavkasi pasayadi). 
Kredit olish foydali hisoblanadi, investitsiya tovarlariga b
o‘lgan talab kengayadi. Kapital 
q
o‘yilmasining ortishi bilan yalpi ichki mahsulot ko‘payib boradi, ish bilan bandlik ham 
oshadi. 
Pul taklifining k
o‘payishi bilan bog‘liq bo‘lgan o‘zgarishlar faqat miqdor 
k
o‘rsatkichlarida o‘z ifodasini topmaydi. Pulning aylanishi va mahsulotlar miqdori doimiy 
b
o‘lganda pul taklifining o‘zgarishi bahoga to‘g‘ri ta’sir ko‘rsatadi: pul taklifi kuchayganda 
uning xarid qobiliyati pasayadi, ya
’ni baho oshadi. Agar pul taklifining ko‘payishi YaIM 
k
o‘payishi bilan birga olib borilsa, baholar oshmaydi. 
Baholarning 
o‘zini-o‘zi tartiblab turishi va pullarning sotib olish qobiliyatining 
tenglashuvi natijasida pul sektori bilan tovar sektori 
o‘rtasida zaruriy aloqa o‘rnatiladi. 
Monetaristlar pulning bosh funksiyasi - iqtisodiy rivojlanishning moliyaviy asosi va 
muhim harakatlantiruvchi kuchi b
o‘lib xizmat qiladi degan qoidaga asoslanadi. Pul 
massasini tartiblash (k
o‘paytirish) banklar tizimi orqali resurslarning tarmoqlar o‘rtasida 
taqsimlanishiga ta
’sir ko‘rsatadi, texnika taraqqiyotiga «yordam beradi», iqtisodiy 
faollikni q
o‘llab-quvvatlashga imkon beradi. 

---

Pul dastaklaridan nihoyatda ehtiyotkorlik bilan foydalanish kerak. Pul massasi 
bilan iqtisodiy 
o‘sish o‘rtasida muvozanat bo‘lishi zarur. Shu bois, M. Fridmen monetar 
qoidalarni qonun y
o‘li bilan belgilash taklifi bilan chiqdi, unga ko‘ra real yalpi ichki 
mahsulotning 
o‘sishi bir yilda 3 foizni tashkil etganda (AQSh uchun) pul massasining 
o‘rtacha o‘sish sur’ati 3-5 foiz miqdorida belgilanishi lozim. Bu iqtisodiyotda faollikni 
keltirib chiqaradi. Agar pul taklifining k
o‘payishi yiliga 3-5 foizdan oshib ketsa, 
inflyatsiyaning kuchayishiga olib keladi, agar pulning k
o‘payishi 3-5 foizdan past bo‘lsa 
YaIM 
o‘sishi pasayadi. 
M. Fridmen fikri b
o‘yicha, Buyuk turg‘unlik davri qiyinchiliklari, eng avvalo, federal 
rezerv tizimining (FRT) iqtisodiyotda pul miqdorining kamayib ketishini bartaraf etishga 
qurbi yetmaganligi bilan bo
g‘liq (fond bozorining sinishi va banklarning xonavayron 
b
o‘lishi sababli). Pul massasining yetishmasligi esa talabga salbiy ta’sir ko‘rsatdi, real 
ishlab chiqarish hajmi esa pasayib bordi. Bu yerda shu narsani aytish kerakki, 
monetaristlarning tanqidi behuda b
o‘lgani yuq, u keyinchalik o‘z foydasini ko‘rsatadi. 
1987 yil 19 oktyabrda jahon miqyosida fond bozori sinishi kuzatildi. Ammo FRT va 
boshqa markaziy banklarning qat
’iy xatti-harakati tezda o‘z samarasini berdi. 
Ra
g‘batlantiruvchi pul siyosati amalga oshirildi. Foiz stavkasi pasaydi, bu bank ishidagi 
sarosimani t
o‘xtatdi. 
Monetar konsepsiyasining keynschilikdan farqi.
Yuqorida qayd qilib 
o‘tilganidek, 
pul siyosati pul talabi va uning taklifi 
o‘rtasida nisbat o‘rnatishga yo‘naltirilgan bo‘lishi 
kerak. Pul taklifining 
o‘sishi (pulning o‘sish foizi), baholar barqarorlikni ta’minlaydigan 
darajada b
o‘lishi lozim. M. Fridmen fikriga ko‘ra, bunday darajani aniqlash juda 
murakkab. Markaziy bank prognozlarida xatolar tez-tez uchrab turadi. Iqtisodiy 
rivojlanishga aynan qaysi omillar ta
’sir ko‘rsatayotganligini aniqlash qiyin va xatto 
mumkin emas. Qabul qilinayotgan qarorlar kechikkan b
o‘lishi va ba’zida qarama-qarshi 
natijalarni keltirib chiqarishi ham mumkin: masalan, ba
’zan ishlab chiqarishning o‘sishini 
ra
g‘batlantirish ko‘zda tutilganda, pasayish kelib chiqadi, ya’ni qabul qilingan qaror 
o‘sishga to‘sqinlik qiladi. 
«Agar moliya-kredit sohasini ko‘rib chiqadigan bo‘lsak, - deb yozadi M. Fridmen, 
- k
o‘pchilik hollarda to‘g‘ri qarorlardan ko‘ra, noto‘g‘ri qarorlar qabul qilinadi, negaki 
qaror qabul qiluvchilar faqat cheklangan sohalarini muhokama qiladilar va umuman 
barcha siyosiy oqibatlar yi
g‘indisini e’tiborga olmaydilar». Markaziy bank qisqa muddatli 
tartiblashning konyunkturali siyosatdan voz kechishi va iqtisodiyotga uzoq muddatli ta
’sir 
k
o‘rsatish, pul massasini asta sekin ko‘paytirib borish siyosatiga o‘tishi kerak. Pul 
massasi nominal YaIM ga ta
’sir ko‘rsatadi. 
Monetar konsepsiya va monetar tavsiyalar keynschilikdan farq qiladi, ba
’zan esa 
unga qarama-qarshidir. Shu bilan birga iqtisodiyotni tartiblash muammosidagi bu ikki 
yondashuv 
o‘rtasiga katta chegara qo‘yish ham noto‘g‘ri. Har ikkala nazariya, eng 
avvalo, bozor iqtisodiyoti sharoitida q
o‘llanishga qurilgan. Ma’lum ma’noda har ikkala 
nazariya bir-birini 
o‘zaro to‘ldirib turadi (umumiy daromadni aniqlash nazariyasini tashkil 
etadi). J.M.Keyns daromadlarining xarajatlarga miqdoriy bo
g‘liqligini asoslab berdi, 
M.Fridmen esa daromadlarning pulga bo
g‘liqligini ko‘rsatib berdi. Shu bilan birga, J.M. 
Keyns va M.Fridmen yondashuvlari 
o‘rtasida ayrim farqlar mavjud. Ularning ba’zilarini 
umumiy sxemali k
o‘rinishda aks ettirish mumkin: