Г>ул китаптл К. лракллнакстаппып кубла ранонллрыпда жасай- тугын клракалпаклардын этннкалык составы, сол гсрригориядагы


II. А. |>а с к а ко в. Каракалпакскай язык.т. I, Матерналы по



Download 8,39 Mb.
Pdf ko'rish
bet7/171
Sana06.07.2022
Hajmi8,39 Mb.
#744068
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   171
Bog'liq
Qaraqalpaq tili qubla dialektinin leksikasi - O.Dospanov (1977)

111 II. А. |>а с к а ко в. Каракалпакскай язык.т. I, Матерналы по
диалектологин (тексты н словарь). 11зд-во АН СССР, М., 1951,
3 - 4 йетлср.
11 Д. О. Н а с ы р о в . Дналекты каракалнакского языка н нх
основные особсниосги .Весгннк Каракалнакргого филиала АН
УзССР*, 191)6, № 1, 67—72 б., Д. С. Насыров, У. Доспаиов. Ха-
лықтын снилеў тнлип терецнрек нзертлейик. .Совет Кяракалнақста-
ны“ 
газетасы, 1966 ж. 
13-сентябрь; Д. С. Насыров. Становлешн;
каракалпакского обнгснародиого ратгонорного языка и его лналект-
ная система. 
Нздагельство 
.Каракалнакстан*, 
11укус-Казапь
1976 т. б.
10
www.ziyouz.com kutubxonasi


ЛССР ыпыц арқа ранопларында-Шымбай. Тахтакөпнр, 
Кегсйлп, Мойнақ, Коцырат, Леннпабад, Шомапай, Хо- 
желн, Иөкистнц айналасыпда жасаўшы халықлардыц 
сөйлсў тнлин қамтыйды. 15ул тсрриторня қарақалпақ- 
лардыц бурын ҳәм ҳәзирдс де тийкарғы жайласқап 
орны. Ол жерлерде жасаўшы халықтыц гили тийкары- 
пан, ҳәзнргн қаракалпақ одебий тилипнц нормасына 
жақып келедп. Тийкарғы уқсаслықларды фонетикалық, 
ғрамматпкалық ҳәм лсксикалық жақтан қарақалпақ 
әдебин тнлин (жазба және аўызша) арқа районларда- 
ғы қарақалпақлардыц сойлеў тили мснен салыстырыў 
арқалы сезиўғе болады. Бул нәрсе арқа диалектти 
әдебнй тилге тыриақ болғап типкарғы база сыпатында 
қараўға му.мкиншилнк береди. Демек. қарақалпақ ти- 
лнн үйрениўдип бирипши дэўирлсрннде илимпазлар 
дыққагыпыц арқа районларында жасаўшы қаракалпақ- 
лардыц тилине аўдарылыў фактын бнз тосаттан бол- 
ған нәрсе деи қарамаймыз. Бул бойынша С. Е. Малов- 
тыц, Е. Д. Поливановтыц, А. А. Соколовтыц ҳәм Н. А. 
Баскаковтыц мнйнстлеринсн де көн ғана дереклерди 
табыў мумкнн.
Халық сөйлеў тпли және опыц диалектлери бойын- 
ша белгили диалсктологлар тәрсппнен өгкерилген жан- 
жақлы байқаўлар тийкарында фонетнка, грамматика 
ҳәм лексика тараўларында чек ғана айырым өзгеше- 
ликлер менен сыпатланагугын, улыўма алғанда, әдебий 
тилднн тийкарғы базасы болып хызмет ететуғын кара- 
қалпақ тилннин арқа диалекшн бөлип шығарыўға 
болады.
Каракалпак тнлнниц қубла дпалекти Карақалпақстан 
АССР ыныц қубла районларында жасаўшы қарақал- 
пақлардыц сөйлеў тилин өз пшнне алады. Кубла диа- 
лектгнц ўәкиллерн (Төрткүл, Бнруний, Әмиўдәрья рай- 
онлары, 1 [өкис районыпыц I [азархан аўылы) тид ҳэм 
территориясы жағынан туркмснлер, Хорезм өзбеклери 
ҳәм қазақларга жақын қоцсы. Кўбла дналекг фоиети- 
калық, грамматикалық, әсиресе лексикалық жақтаи өз- 
гешеликлсрге ийе. Олардыц гейбнреўлерн халық та- 
рийхы менен байланыслы болса, екиншилерп кара- 
қалпақлардыц қоцсылас түркий халықлар менен эко- 
номикалық, социаллық ҳэм мәдений жақынлығы нәтий- 
жесинде жузеге келген.
Карақалпақ тилиииц арқа ҳәм қубла дналектлсрнн
П
www.ziyouz.com kutubxonasi


ажыратыўда диалектлер аралык белгнлер иретинде тө- 
мепдеги геЛпара фопетикалык, морфологиялык ҳом 
лексикалык нлгешеликлердн көрсетиўге болады, олар 
карақалпақ тнли дналектлерннии дүзилнсннде турақлы 
ҳом избе-изли иызамлылыкларды пайда етеди:
Фоиетика тараўындағы әзгешеликлер: 
а
ҳом 
э
даўыслыларынын сәйкес келиўи. Арка диалекггеги 
гил аргы, езиўлик, жуўан, төменги көтерпцки 
а
да- 
ўыслысыныц орпына чубла диалектте тнл алды, тө- 
мепги кетерицки, жпцишке, ашык 
э
даўыслысы кол- 
лапылады. Мысалы: 
алдында-әлдинде, ылаж -илэж ,
саат сээт .
/: ҳом 
э
даўыслыларынын сойкес келиўи. Арка диа- 
лекгтсгитил алды, төмен көтеринкп, езиўлик, жиниш- 
ке 
е
дауыслысынын орнына кубла дналектте тил алды 
э
даўыслысы актив ҳәрекет етеди:1-' кесе-кәсә (кәса), 
керек-кәрәк т. б.
Е-и.
Арқа диалектгеги 
е
сесиниц орнына қубла 

диалектте тил алды, жокары көтеринки, жицишке, езиў- 
лик даўыслы 
и
колланылады: 
енди-инди, ирейим-
ирийим,
т. б.
У-ы, ү-и.
Арка диалекттеги еринлик, тил арты 
у
ҳом еринлик, тил алды, жицишке 
ү
даўыслыларыныц 
орныпа қубла диэлектте езиўлик, жинишке 
ы, и
да- 
ўыслылары колланылады: 
қубла-қыбла, муз-мыз, буй-
ақта- быйақта, 
бурнағы-бырнаты, 
мүмкин-мимкин
т. б.
Арка диалект кубла диалектке'салысгырғанда көби- 
песе даўыслылардын ерин үнлеслиги менен сыпатла- 
пады. Арка диалектте гейпара жағдайларда ерии үп- 
лослнги бнр иеше буўынлы сөзлерде сөздиц акырына 
дейнп лаўам етеди. Бул жағдай ҳәттеки сөз өзгертиў- 
шп ҳом сөз жасаўшы аффикслердиц гейпара еринлнк 
нарпангларҮшыц болыўына алып келеди. Бундай ку- 
былыс кубла диалектте байқалмайды. Мысалы: 
мойун-
мойын, т үлкү-т үлки, көргөн-кэргэн үцгүрдиқ-үцгир-
диц
тагы баскалар.
Морфология 
гараўындағы өзгешеликлер. Арка 
дпалекттеги көплик аффнкслернниц 
-лар
;/ 
лер, нарЦ

Download 8,39 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   171




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish