ЛССР ыпыц арқа ранопларында-Шымбай. Тахтакөпнр,
Кегсйлп, Мойнақ, Коцырат, Леннпабад, Шомапай, Хо-
желн, Иөкистнц айналасыпда жасаўшы халықлардыц
сөйлсў тнлин қамтыйды. 15ул тсрриторня қарақалпақ-
лардыц бурын ҳәм ҳәзирдс де тийкарғы жайласқап
орны. Ол жерлерде жасаўшы халықтыц
гили тийкары-
пан, ҳәзнргн қаракалпақ одебий тилипнц нормасына
жақып келедп. Тийкарғы уқсаслықларды фонетикалық,
ғрамматпкалық ҳәм лсксикалық жақтан қарақалпақ
әдебин тнлин (жазба және аўызша) арқа районларда-
ғы қарақалпақлардыц сойлеў тили мснен салыстырыў
арқалы сезиўғе болады. Бул нәрсе арқа диалектти
әдебнй тилге тыриақ болғап типкарғы база сыпатында
қараўға му.мкиншилнк береди. Демек. қарақалпақ ти-
лнн үйрениўдип бирипши дэўирлсрннде илимпазлар
дыққагыпыц арқа районларында жасаўшы қаракалпақ-
лардыц тилине аўдарылыў
фактын бнз тосаттан бол-
ған нәрсе деи қарамаймыз. Бул бойынша С. Е. Малов-
тыц, Е. Д. Поливановтыц, А. А. Соколовтыц ҳәм Н. А.
Баскаковтыц мнйнстлеринсн де көн ғана дереклерди
табыў мумкнн.
Халық сөйлеў тпли және опыц диалектлери бойын-
ша белгили диалсктологлар тәрсппнен өгкерилген жан-
жақлы байқаўлар
тийкарында фонетнка, грамматика
ҳәм лексика тараўларында чек ғана айырым өзгеше-
ликлер менен сыпатланагугын, улыўма алғанда, әдебий
тилднн тийкарғы базасы болып хызмет ететуғын кара-
қалпақ тилннин арқа диалекшн бөлип шығарыўға
болады.
Каракалпак тнлнниц қубла дпалекти Карақалпақстан
АССР ыныц қубла районларында жасаўшы қарақал-
пақлардыц сөйлеў тилин өз пшнне алады. Кубла диа-
лектгнц ўәкиллерн (Төрткүл, Бнруний, Әмиўдәрья рай-
онлары, 1 [өкис районыпыц I [азархан аўылы) тид ҳэм
территориясы жағынан туркмснлер, Хорезм өзбеклери
ҳәм қазақларга жақын қоцсы. Кўбла дналекг фоиети-
калық, грамматикалық, әсиресе лексикалық жақтаи өз-
гешеликлсрге ийе. Олардыц гейбнреўлерн халық та-
рийхы
менен байланыслы болса, екиншилерп кара-
қалпақлардыц қоцсылас түркий халықлар менен эко-
номикалық, социаллық ҳэм мәдений жақынлығы нәтий-
жесинде жузеге келген.
Карақалпақ тилиииц арқа ҳәм қубла дналектлсрнн
П
www.ziyouz.com kutubxonasi
ажыратыўда диалектлер аралык белгнлер иретинде тө-
мепдеги геЛпара фопетикалык, морфологиялык ҳом
лексикалык нлгешеликлердн көрсетиўге болады, олар
карақалпақ тнли дналектлерннии дүзилнсннде турақлы
ҳом избе-изли иызамлылыкларды пайда етеди:
Фоиетика тараўындағы әзгешеликлер:
а
ҳом
э
даўыслыларынын сәйкес келиўи.
Арка диалекггеги
гил аргы, езиўлик, жуўан, төменги көтерпцки
а
да-
ўыслысыныц орпына чубла диалектте тнл алды, тө-
мепги кетерицки, жпцишке, ашык
э
даўыслысы кол-
лапылады. Мысалы:
алдында-әлдинде, ылаж -илэж ,
саат сээт .
/: ҳом
э
даўыслыларынын сойкес келиўи. Арка диа-
лекгтсгитил алды, төмен көтеринкп, езиўлик, жиниш-
ке
е
дауыслысынын орнына
кубла дналектте тил алды
э
даўыслысы актив ҳәрекет етеди:1-' кесе-кәсә (кәса),
керек-кәрәк т. б.
Е-и.
Арқа диалектгеги
е
сесиниц орнына қубла
/
диалектте тил алды, жокары көтеринки, жицишке, езиў-
лик даўыслы
и
колланылады:
енди-инди, ирейим-
ирийим,
т. б.
У-ы, ү-и.
Арка диалекттеги еринлик, тил арты
у
ҳом еринлик, тил алды, жицишке
ү
даўыслыларыныц
орныпа қубла диэлектте езиўлик, жинишке
ы, и
да-
ўыслылары колланылады:
қубла-қыбла, муз-мыз, буй-
ақта- быйақта,
бурнағы-бырнаты,
мүмкин-мимкин
т. б.
Арка диалект кубла диалектке'салысгырғанда көби-
песе даўыслылардын ерин үнлеслиги
менен сыпатла-
пады. Арка диалектте гейпара жағдайларда ерии үп-
лослнги бнр иеше буўынлы сөзлерде сөздиц акырына
дейнп лаўам етеди. Бул жағдай ҳәттеки сөз өзгертиў-
шп ҳом сөз жасаўшы аффикслердиц гейпара еринлнк
нарпангларҮшыц болыўына алып келеди. Бундай ку-
былыс кубла диалектте байқалмайды. Мысалы:
мойун-
мойын, т үлкү-т үлки, көргөн-кэргэн үцгүрдиқ-үцгир-
диц
тагы баскалар.
Морфология
гараўындағы өзгешеликлер. Арка
дпалекттеги көплик аффнкслернниц
-лар
;/
лер, нарЦ
Do'stlaringiz bilan baham: