Byudjet tashkilotlarida byudjet hisobi

Xronologik hisob registrlari
ni o’ziga xos xususiyati shundaki,, undagi yozuvlar 
xronologik tartibda aks ettirilib boriladi. Bu yozuvlar orqali jarayonning qisqacha mazmuni, 
sodir bo’lgan muddati va summasini xronologik tartib aks ettirib boriladi. Masalan, 
«Jarayonlarni ro’yxat qilish jurnali» xronologik hisob registriga misol bo’lib, u hisobning 
memorial-order shaklida qo’llaniladi. 
Tizimli hisob registrlari
jarayonlarni ma’lum bir belgilari bo’yicha tizimlashgan 
(guruhlashgan) holda aks ettirilishi bilan xususiyatlidir. «Bosh daftar» tizimli hisob 
registrlariga misol bo’ladi. 
Ushbu registrdan XV asr oxirlarida ikki yoqlamayozuv usuli vujudga kelganidan 
boshlab foydalanish yo’lga qo’yilgan. 
Buxgalteriya daftarlari bir yilga mo’ljallangan bo’lib, hamma betlari raqamlanadi, 
bosh buxgalter imzosi bilan tasdiqlanadi. 
Oxirgi varaqning orqasida bosh buxgalterning imzosi bilan tasdiqlangan holda 
qo’yidagi yozuv aks ettirilgan bo’lishi zarur. 
Buxgalteriya daftarida korxona xo’jalik mulklarini aks ettiradigan schetlar uchun 
betlar ajratiladi. Sintetik schetlar uchun tegishli analitik schetlar ochilgan bo’lsa, bosh 
daftarda betlar ajratilayotganda e’tiborga olmoq zarur. 

---

60 
Masalan, savdo korxonasini chakana savdodagi tovarlari 2920 sintetik schetida 
yuritiladi. Aytaylik, shu savdo korxonasiga qarashli 3 ta magazin mavjud. Bunday holatda 
bosh daftarda xar bir moddiy javobgar shaxs uchun alohida varaqlar qoldirilishi va umumiy 
tovarlar hisobi aks ettirilishi uchun ham varaqlar ajratilgan bo’lishi zarur. 
Buxgalteriya daftarida mundarija ham bo’lib, unda hisobi yuritiladigan schetlarning 
aks ettiriladigan varaqlari tartib raqami ko’rsatilgan bo’ladi. 
Buxgalteriya hisob registri daftarning boshqa registrlardan afzalligi qo’yidagilardan 
iborat: 

Hisob ma’lumotlarining bir registrda mujassamlashganligi; 

Hisob ma’lumotlari saklanishi mustahkam ta’minlanganligi. 
Buxgalteriya daftarining kamchiliklari ham bo’lib, ular qo’yidagilardan iborat: 

Buxgalteriya xodimlari o’rtasida mehnat taqsimotini to’g’ri yo’lga qo’yishga 
xalaqit beradi, sababi, daftarda korxonada hisobi yuritiladigan hamma schetlar joylashgan. 
Buxgalteriya xodimlari o’zlariga biriktirilgan schetga tegishli ma’lumotlarni aks ettirish 
uchun daftar bo’shashini ko’tishi kerak bo’ladi. 

Buxgalteriya daftaridan hisob registri sifatida foydalanganda, hisob ishlarini 
mexanizatsiyalashtirish imkoniyatlari kamayadi. 

Buxgalteriya xodimlari mehnat unumdorligini oshishiga halaqit beradi. 
Birinchidan, daftardan galma-galdan foydalanish natijasida vaqt yo’qotiladi: 
ikkinchidan, buxgalteriya daftarining xajmi katta bo’lib, tegishli varaqni topib, undan 
foydalanishni sekinlashtiradi. 
Buxgalteriya daftarlarining hamma varaqlari ham hamma vaqt foydalanilaverilmaydi. 
Tuldirilmagan varaqlar esa kelgusi hisobot davri uchun foydalanilmaydi va hisob registrlari 
bilan bog’liq xarajatlarni oshishiga olib keladi. 
Buxgalteriya daftarlari bir hisobot yili uchun mo’ljallangan. 
Buxgalteriya registrlari ulardagi yozuv turiga ko’ra, kombinatsiyalashgan shaklda ham 
bo’ladi. 
Kombinatsiyalashgan buxgalteriya registrlarining o’ziga xos xususiyati shundaki, 
ularda xronologik va tizimli yozuvlar birgalikda aks ettiriladi. Bunday registrlarning afzalligi 
qo’yidagilardan iborat: 

Hisob ishlari ixchamlanadi. 

Buxgalteriya yozuvlari aks ettiriladigan registrlar miqdorini qisqartiradi. 
Xronologik va tizimli yozuvlar umumlashtirilgan va kombinatsiyalashtirilgan hisob 
registrlariga jurnal-order misol bo’ladi. 
Buxgalteriya hisobi registrlari ularda aks ettiriladigan ma’lumotlar xajmiga ikki turga 
ajratiladi. 
1.Sintetik registrlar. 
2. Analitik registrlar. 
Sintetik registrlar sintetik hisob ma’lumotlarini aks ettirishga mo’ljallangan bo’lib, 
ularga bosh daftar, jarayonlarni ro’yxat qilish jurnali, jurnal-orderlar va boshqalar misol 
bo’ladi. 
Analitik registrlar analitik hisob ma’lumotlarini rasmiylashtirishda qo’llanilib, ularga 
«Materiallar», «Asosiy vositalar», «Hisobdor shaxslar bilan hisob-kitoblar mashinalar va 
boshqa mulklar hisobi bo’yicha yuritiladigan kartochkalar misol bo’ladi. 
Xo’jalik yurituvchi sub’ekt faoliyati bilan bog’liq jarayonlar dastlabki xujjatlarda 
rasmiylashtiriladi. Ushbu boshlang’ich xujjat ham shaklan, ham mazmunan xar tomonlama 

---

61 
tekshirilgandan so’ng, qayta ishlanadi. Dastlabki xujjat ma’lumotlari asosida, buxgalteriya 
registrlari to’ldiriladi. 
Ba’zi vaqtlarda buxgalteriya registrlari ijroiya varaqlari asosida ham 
rasmiylashtiriladi. Bunday holatlarga da’vogar yuzasidan hisoblashish, xodimdan aliment 
summasini ushlab qolishlar, xodimni bankdan olgan kreditlari yuzasidan ushlovlar uchun 
asos bo’ladigan qonuniy kuchga ega bo’lgan sud qarorlari, bank bilan xodim o’rtasida 
tuzilgan shartnomlar misol bo’ladi. 
Buxgalteriya registrlari qanday dastlabki hujjatlar asosida rasmiylashtirilmasin 
qo’yidagi talablarga rioya etish zarurdir: 

dastlabki hujjatlarni tegishli blankaga rasmiylashtirilganligi: 

dastlabki xujjat hamma rekvizitlari andozaga javob berishi: 

ko’rsatkichlar arifmetik to’g’ri hisoblangani: 

dastlabki 
xujjatlarda 
rasmiylashtirilgan 
xo’jalik jarayonlari iqtisodiy 
mazmunligi va qonuniyligi: 

tekshirib, qayta ishlangan dastlabki hujjatlar asosida buxgalteriya registrlarini 
o’z vaqidada va to’g’ri rasmiylashtirish: 

buxgalteriya registrlari ma’lumotlari asosida buxgalteriya balansi va hisobotni 
tegishli ko’rsatmalarga asosan to’g’ri va o’z vaqidada tuzish: 

hamma talabga javob beradigan balans va hisobot boshqa shakllarini 
o’rnatilgan muddatda tegishli joylarga topshirish. 
Yuqorida keltirilgan talablardan ko’rinib turibdiki, buxgalteriya hisobi hisob ishlarini 
hamma bosqichlari bir-biriga uzviy bog’liqdir. 
Dastlabki hujjatlarni naqadar to’g’ri rasmiylashtirilishi, buxgalteriya registrlari 
ma’lumotlarini ham to’g’ri rasmiylashtirilishiga asos bo’ladi. o’z navbatida buxgalteriya 
registrlari moliyaviy hisobotlarni o’z vaqtida va to’g’ri ma’lumotlar asosida 
rasmiylashtirilishiga xizmat qiladi. Bizga ma’lumki, moliyaviy hisobot shakllari 
qo’yidagilardan iborat: 
1. Buxgalteriya balansi - 1 shakl 
2. Moliyaviy natijalar to’g’risida hisobot - 2 shakl 
3. Asosiy vositalar xarakati to’g’risida hisobot - 3 shakl 
4
Pul oqimi to’g’risida hisobot - 4 shakl 
5
Xususiy kapital to’g’risida hisobot - 5 shakl 
Yuqorida keltirib o’tilgan moliyaviy hisobot hamma shakllari ham korxonalar 
faoliyatini xar tomonlama o’rganish, tahlil qilish, nazorat etish, hamda boshqarish uchun 
xizmat qiladi. 
Demak, korxona faoliyati haqida to’g’ri xulosaga kelish uchun moliyaviy hisobot 
ma’lumotlari xaqqoniy aks ettirilgan bo’lmog’i zarur ekan. 
Buxgalteriya registrlarini ulardagi ma’lumotlarni to’g’ri va o’z vaqtida aks ettirishini 
ahamiyati ham shundadir. 
Buxgalteriya registrlariga tegishli ma’lumotlarni aks ettirishni oldiga qo’yilgan 
talablarni sanab utdik. Shu talablarga javob berish uchun esa qo’yidagi vazifalar bajarilmogi 
kerak. 
1. Dastlabki hujjatlarni xar tomonlama tekshirish. 
2. Buxgalteriya registrlari bilan to’liq ta’minlanish. 
3.Buxgalteriya registrlariga hisobot davri boshlang’ich qoldiqlarini to’g’ri aks ettirib 
chiqish. 
4. Buxgalteriya provodkalarini hisob registlariga tegishli tartibda o’z vaqtida yozish. 

---

62 
Buxgalteriya registrlariga hisobot davri boshida boshlang’ich qoldiqlar aks 
ettirilganda, oldingi hisobot davri uchun ohirgi qoldiq ko’rsatkichlari olinadi. Ushbu 
boshlang’ich qoldiq summalari tegishli buxgalteriya hisobi registrlarida aks ettirilayotganda, 
ularning tagiga chiziq chiziladi. Bunday chiziq tortilishiga sabab, hisobot davri davomida aks 
ettirilgan oborot summalari bilan boshlang’ich qoldiq summasini xatolik bilan qo’shib 
yuborilmaslik. 
Buxgalteriya registrlarida yozuvlar aks ettirilayotganda, xuddi dastlabki hujjatlarga 
qo’yilgan talablarga rioya etish zarur. Yozuvlarni aks ettirish talablari shundaki, siyohli, 
ruchkalardan, kimeviy qalamlardan, yozuv mashinkalardan foydalanish zarur. 
Oddiy rangli qalamlardan foydalanish esa, ta’qiqlanadi bu bilan yozuvlarni 
o’zgartirish oldi olinadi, yozuvlarni uzoq vaqt saqlanishi ta’minlanadi. 
Yozuvlarni buxgalteriya registrlarida qanday usulda aks ettirishga ko’ra, mashinada 
yozish va qo’lda yozishga bo’lish mumkin. 
Mashinada yozish deganda, yozuv mashinalari, elektron hisoblash 
mashinalari 
yordamida buxgalteriya registrlarini rasmiylashtirish tushuniladi. 
Buxgalteriya registrlaridagi yozuvlar ulardan necha nusxadan rasmiylashtirilishi ko’ra, 
bir va bir necha nusxali bo’ladi. 
Bir necha nusxada buxgalteriya hisobi registrlari rasmiylashtirilishida, ularni xar bir 
nusxasi alohida-alohida rasmiylashtirilishi yoki ko’chirish qog’ozlaridan (kopirovka) 
foydalangan holda rasmiylashtirilishi mumkin. 
Bir necha nusxada yoziladigan hujjatlar, asosan, dastlabki hujjatlar bo’lib, ularga 
dalolatnomalar, TTN (tovar-transport nakladnoy)larni, schet-fakturalarni, nakladnoylarni, 
to’lov talabnomasi, to’lov topshiriqnomalarini, shartnomalarni misol tariqasida keltirish 
mumkin. 
Ko’chirish qog’ozlari yordamida yozuvlarni aks ettirish orqali xato yozuvlar 
kamayishiga, hisob ishlarini tezlashishiga va oqibat natijasida buxgalteriya xodimlari mehnat 
unumdorligi oshishiga erishiladi.