hulq-atvori va faoliyatida shakllanadi, rivojlanadi va namoyon bo’ladi. Shunday
ekan, psixikani ob’ektiv voqelikning insonning tashqi muhit bilan o’zaro
ta’sirini tartibga keltiruvchi ideal obrazlarda sub’ektiv aks etishi, deb ta’riflash
mumkin mojno. Psixikaning mazmuni o’zida
psixik obrazlamigina.
(his-tuyg’uli
va maqsadga muvofiq) emas, balki,
obrazdan tashqari tarkibiy qismlam
i -
shaxsning umumqadriyatlami nazarda tutib ish ko’rishini,
hodisalaming
mazmun, mohiyatini, shuningdek, aqliy faoliyatni ham jamlaydi.
L.M. Vekkeming fikriga asosan, psixikaning empirik belgilari sifatida
quyidagilar namoyon bo’ladi:
predm etlilik
- obraz tashuvchining emas, balki,
psixik obrazning yakuniy xususiyatlarini ob’ekt xossalarining atamalarida
ifodalash;
sub’ektlilik -
psixik obraz yoki ko’rinishda organning rivoji
ko’rsatilmagan taqdirda;
tuyg’ularga erishib bo’lmaslik -
obrazni emas,
ob’ektning
o’zini
ko’ramiz; jonli
mavjudotlar (hayvonlar)ning tirik
organizmlaming xususiy shakti sifatidagi
ichki sabab natijasida vujudga
keladigan faolligi.
Shunday qilib,
ilmiy tilda
psixikani miyaning tashqi, shuningdek, ichki
olam ni aks ettirish va shu asosda harakatni, hulq-atvorni tartibga solish
qobiliyati
sifatida ta’riflash mumkin. M.I. Yenikeevning ta’rifiga ko’ra, inson
psixikasi - bu umuminsoniy tajribani o’zlashtirish asosida uning
atrof-olam
bilan faol o’zaro ta’sirini ta’minlovchi aks ettirib-tartibga soluvchi faoliyati.
Psixikaning paydo bo’Iishini sxema tarzida quyidagicha tasawur qilish
mumkin:
fizik , moddiy, voqelik jism oniy jarayonlar psixikada aks etishi
(birlamchi va ikkilamchi obrazlar).
Shu asosda, hodisalar mustaqil fan hisoblanmish psixologiyaning predmeti
bo’lib xizmat qiladilar.
Psixik hodisalar
sifatida tuyg’ular, fikrlar, istaklar,
hislar, kechinmalami o’z ichiga olgan insonning ichki, sub’ektiv tajribasi
qabul
qilinadi.
Bunday tajribaning asosiy xossasi bo’lib bevosita sub’ektga taqdim
etilganlik hisoblanadi
bu esa:
p sixik jarayonlarning faqat о 'zimizda sodir
bo’libgina qolmasdan, balki, bevosita bizga ayon bo’Iishini
anglatadi: biz faqat
ko’rib, his etib, fikrlab, xotirlab, istab qolmasdan, ko’rishimiz, his etishimiz,
fikrlashimiz va shu kabilami bilamiz; intilib, ikkilanib yoki qaror qabul qilib
qolmasdan, shu intilishlar, ikkilanishlar, qarorlar haqida bilamiz ham.
Bizning ichki olamimiz - bu turli voqealar sodir bo’ladigan xuddi bir
ulkan sahna, bizlar esa bir vaqtning o ’zida ham ishtirok etuvchilar, ham
tomoshabinlarmiz.
Psixologik faktlar
haqida
gapirilganda
psixika ifodalanishining kengroq
doirasi,
shuningdek,
hulq-atvor turlari, jism oniy jarayonlar, psixosomatik
munosabatlar,
insonlar
faoliyatining mahsuli, ijtimoiy-madaniy hodisalar
va
psixika mexanizmlari va qonuniyatlarini o’rganishga imkon yaratuvchi, psixika
9
o’z xossalari ochib berishi mumkin bo’lgan boshqa psixologik faktlar
tushuniladi.
Ilm iy bilish
bayon qilish bilan cheklanmasdan, ularga tushuncha berilishini
ham talab etadi, bu o’z navbatida, haqiqat va hodisalar bo’ysunadigan qonun va
qonuniyatlaming kashf etilishini taxmin qiladi. SHu munosabat bilan,
psixologiyani o’rganishda predmet vazifasini psixologik haqiqatlar va
hodisalargina emas, shuningdek, psixik hayotning qommiyatlari ham o’taydilar.
1.3. Psixikaning vazifalari,
Psixika ta’rif,dan kelib chlcWan holda-
darajatari va tuzilishi
ikki asosiy vazifani bajaradi:
aks ettiruvchi va
regufyativ
(moslashuvchanlik).
P.A.
Ponomarev psixikaning quyidagi vazifalarini ko’rsatib o’tadi: atrof-olam
ta’sirlarining aks etishlari; insonlar hulq-atvorlari va faoliyatlarini tartibga
solish; insonlaming atrof-olamdagi o’zlari tutgan o’rinlarini anglashlari.
Voqelikni psixik aks ettirish o*ziga xos xususiyatlarga
ega: psixika
ob’ektiv voqelikni haqqoniy aks ettiradi; haqqoniy aks ettirish amaliyotda
tekshiriladi; u rivojlantiriladi va takomillashtiriladi; faol harakatda namoyon
bo’ladi; psixika shaxsiyat orqali o’z ma’nosini o’zgartiradi; u ilgarilab ketish
xususiyatiga ega.
Psixik
voqelikni
shartli
ravishda:
ekzopsixika,
endopsixika
va
intropsixikaga ajratish mumkin.
Ekzopsixika -
inson psixikasining bu bo’lagi
organizmga nisbatan tashqi bo’lgan voqelikni aks ettiradi.
Endopsixika -
inson
organizmining holatini aks ettiruvchi psixik voqelikning bir bo’lagi.
Intropsixika -
fikr, iroda kuchi, xayolot, tushlami o’z
ichiga olgan psixik
voqelikning bir qismi.
Psixika rivojining ikki darajasi mavjud:
tuban xayuqori.
Psixikaning tuban
darajasi
anglanmagan ong ostini,
yuqorisi esa -
ongni
tashkil etadi. Bundan
shunday xulosa kelib chiqadiki, psixika ongdan ko’ra anchagina kengroqdir.
Ong - muzlikning ko’rinayotgan qismi bo’lib, uning katta qismini esa insonning
anglangan nazoratidan yashiringan ong osti tashkil etadi.
Inson psixikasi tarkibiga:
psixik jarayonlar:
bilish, hissiy, irodaviy va
anglanmagan
jarayonlar, psixik holatlar. motivatsion sohada -
ehtiyojlar,
qiziqishlar, istaklar, intilishlar;
emotsional sohada
- sezgilaming hissiy toni,
emotsional aks ta’sir, kayfiyat, stress, affekt;
irodaviysohada -
tashabbuskorlik,
qaror
qabul qilish, maqsadga yo’nalganlik, qat’iyatlilik;
ongning umumiy
tarkibini ifodalovchi
- diqqatning turli darajalari, frustratsiya, apatiya va
boshqalar;
psixik xossalar.
yo’nalganlik, temperament, fe’l-atvor, qobiliyatlar
kiradi.
Shu tarzda, inson psixikasi aks ettirish va tartibga solish faoliyatining yaxlit
psixik hodisasi demakdir.
10
Psixikani tushunishga oid turli yondoshuvlar mavjud:
1.
Antropsixizm ta ’limoti
(R. Dekart) - psixika faqat insonga xos.
2.
Panpsixizm ta ’limoti
(frantsuz materialistlari) - tabiatning umumiy
ruhlanganligi; psixika butun tabiatga, butun olamga xos (shu jumladan toshga
ham).
3.
Biopsixizm ta ’limoti -
psixika -
bu tirik tabiatning xossasi
(o’simliklarga ham xos).
4.
Neyropsixizm ta’lim oti
(CH. Darvm) - psixika asab tizimi mavjud
bo’lgan organizmlargagina xos.
5.
M iyapsixizmi ta’limoti
(K.K. Aflotunov) - psixika faqat bosh miyali,
naysimon asab tizimiga ega organizmlarda mavjud (bunga ko’ra, hasharotlarda
psixika mavjud emas, chunki ular bosh miyasiz tugunli asab tizimiga ega).
6
.
Tirik organizmlarda psixika kurtaklarining namoyon bo’lish mezotti
bo’lib ta ’sirchanlik kisobtanadi{
Do'stlaringiz bilan baham: