Қайта тайёрлаш ва уларнинг малакасини ошириш

Мутаносиблик-пропорция
.
Композициялар тузишда кенг атрофлилик ва 
мутаносиблик услубларининг қўлланилиши муҳим аҳамият касб этади. Уларни 
ягона ва яхлитликка жамлаш белгилар муқобиллиги (томон, баландлик) билан 
боғлиқ бўлади. Белгилар жуссаси ва шаклнинг мутаносиблиги жисмнинг сифат 
томонлари, унинг қимматини белгиловчи вазифаларини ифодалаши мумкин. 
Масалан, қоғознинг ҳажми ва мутаносиблиги (30х20 см) талабаларга монанд, 
энг муҳим танлов натижасида шаклланган. Биринчидан, бундай ҳажмдаги варақ 
аниқ кўриниш майдонидадир. Иккинчидан, унда шундай матн ҳажми 
жойлашадики, у ѐзишмаларнинг одатий тус олган шаклларини жамлашга 
мўлжалланган. 
Учинчидан, 
қоғознинг 
юқорига 
қаратилган 
қисми 
машинкалашнинг давомийлигига мос келади. Бундан ташқари қоғознинг 
тузилиши ўқиш ва олиб қўйиш учун қулай ва папка-портфэлларда ташишга 
мослаштирилган. Айтиш мумкинки, унинг ҳажм мутаносиблиги яхши ўйлаб 
топилган бўлиб, унга ўрганиб қолганмиз. Бундан шундай хулоса қилиш 
мумкинки, асбоб ѐки маҳсулот вазифаси маълум бир математик 
муносабатларда кўринади, у мутаносиб қурилмада акс етиб, маълум бир 
эстетик таъсир воситасига эгадир. Шунинг учун мутаносиблик шаклларини 
унинг мазмунидан ажралиш мумкин эмас (жисм ѐки нарсаларнинг ўзаро 

---

179 
 
белгиси). Буюмнинг бирор ўлчами – умум тизимининг таркибий қисми ѐки 
монандлигини шаклланиш шартларига биноан юзага келади ҳамда турлича 
содда рационал ва мутаносиб муносабатларни қамрайди. Мутаносибликни 
солиштириш чоғида кўзимизда ўз нигоҳий ҳаракати билан уч ўқли ўлчамни 
илғайди. Солиштиришнинг бу кўринишида буюм қисмининг фақат шакл ва 
улуғворлигини илғамай, уларнинг математик боғлиқлигини, моддаларнинг 
вақтли фарқи аниқланади. Кўп қисмли шаклларнинг мутаносиб қурилиш 
таркибини ўзлаштирар эканмиз, кўзимиз бир вақтнинг ўзида шакллар 
турличалигини, маълум биргаликда уларнинг жойлашиши, фанларнинг келиб 
чиқиш тизими, фарқни вақт жиҳатидан белгиларининг давомийлигини, унинг 
биргаликда жойлашиш аниқлигини, нарса хусусиятидан чиқишини ўрганади. 
Шунга биноан инсон нарса-буюмларнинг ишлатилиш фарқини англайди. 
Буюмларнинг мураккаблик шаклларига кўра уларнинг кўринишини баҳолаш 
чоғида ҳар томонлама хулосаланиб ѐки айрим хусусиятларига кўра 
фойдаланилади. Оддий шаклларнинг соясини англаганимизда, масалан, тўғри 
тўртбурчакли, тўғри бурчакли ѐки уларга яқинроқ шакл солиштирилганда, 
уларнинг фарқлари, муносабати қуйидагича юзага келади: 
а) шаклларнинг чэгаралари унинг умум кўриниш мезони муносабатини 
еслаш ҳисобига қабул қилинади (фарқ); 
б) шакл ҳажми бошқа белгига ѐки қоғозга муносабатига эътиборран 
ўрнатилади (содда муносабат); 
в) томонларнинг муносабати ўрнатилади, уларнинг катталиги ва ривож-
ланиши икки ўқларига кўра ўлчанади; 
г) бир хил ѐки яқин белгилар топилади, томонлар ѐки қирралар; 
д) буюмнинг ҳамма томонларининг бараварлик муносабатига кўра белги-
ланиб, шулар натижасида юзага келган чизма тасвир контурга кўра (метр ѐки 
маром). 
Табиийки, қабул қилиш жараѐни шу жиҳатларга кўра давомийлиги билан 
қарор топади. Аммо биринчи даражада буюм ўрганилиб, расмнинг сояси яққол 
кўзга ташланадиган томонлар бўртиб, турли муносабатларига кўра шаклланади. 
Бу мураккаброқ шаклларга ҳам фарқланади. Масалан, тураржой биносини 
ажратадиган умумсоя (томонлари муносабати) ва ойнанинг тури мисолига 
олиш мумкин.