40
IV bap.
Wo’zbekstan Respublikasi’ ma’mleket formasi’
ha’m ma’mleket organlari’
§9. WO’ZBEKSTAN RESPUBLIKASI’NI’N’ MA’MLEKETLIK DU’ZILISI
HA’M BASQARI’W FORMASI’
G’a’rezsizlik xalqi’mi’zg’a wo’z Watani’nda wo’zin yerkin seziw, haqi’yqi’y wo’z
milliy qa’diriyatlari’n tiklew, wo’z ma’mleketshiligin qa’liplestiriw imkaniyati’n berdi.
Wo’zbekstan milliy ma’mleketshiligi qi’yi’n jag’daylarda boy tiklewine sebep boldi’.
Wo’ytkeni, buri’ng’i’ shorali’q ma’mleketshilik milletlerin sali’sti’ri’w ma’seleleri kese
turg’an yedi. Shora da’wirindegi Konstituciyalarda insan ma’plerinen ma’mleket
ma’plerinin’ u’stinligi belgilep qoyi’lg’an yedi. Tu’rkstan ASSR i’ni’n’ 1918, 1920-
ji’llarda, Xorezm ha’m Buxara Respublikalari’ni’n’ 1920-21-ji’lda,
sonday-aq
Wo’zbekstan SSSR i’ni’n’ 1927, 1937, 1978-ji’llarda qabi’l yetilgen Konstituciyalari’
mazmuni’, ma’nisi boyi’nsha haqi’yqi’y ga’rezsiz ma’mlekettin’ ni’zami’ yemes yedi.
Usi’ shora Konstituciyalari’nda insan huquqi’na qarag’anda ma’mleket huquqi’
hu’kimran yedi. Soni’n’ menen birge milliy ma’pdarli’q ma’selesi de wo’z sheshimin
tappag’an yedi.
1990-ji’l 24-martta Respublika Oliy Kengashini’n’ birinshi sessiyasi’ a’hmiyetli
tariyxi’y qarar qabi’l yetip, Wo’zbekstan Prezidenti lawazi’mi’n sho’lkemlestirdi.
Wo’zbekstan tariyxi’nda tun’g’i’sh ma’rtebe yengizilgen respublika Prezidenti
lawazi’mi’ jan’a Wo’zbekstan ma’mleketi ha’kimiyati’ organlari’ sistemasi’nda
worayli’q worindi’ iyeledi. Wol siyasiy sistemani’n’ wo’zegi boli’p qaldi’.
Wo’zbekstan Respublikasi’ Oliy Kengashi 1990-ji’li’ 1-noyabrde «Atqari’w ha’m
basqari’w ha’kimiyati’ni’n’ du’zilisin jetilistiriw haqqi’nda» Ni’zam qabi’l yetip,
buri’ng’i’ hu’kimet – Ministrler Soveti tamamlani’p, Prezident qaramag’i’ndag’i’
Ministrler Kabinetin payda yetti. Bul tariyxi’y adi’m sebepli Prezidentlik ha’kimiyati’
menen da’slepki hu’kimet ti’msali’ndag’i’ atqari’w-basqari’w ha’kimiyati’ birlestirildi.
Konstituciya
suveren
ma’mleketti
qa’liplestiriwdin’
ti’rnag’i’,
g’a’rezsiz
ma’mleketshiligimizdin’ qalaw tasi’ boldi’. Konstituciyani’n’ 11-statyasi’na muwapi’q
ni’zam
shi’g’ari’wshi’,
atqari’wshi’, sud ha’kimiyati’na
bo’liniw
principine
tiykarlang’an sistema jarati’ldi’.Wo’lardi’n’ ha’r birinin’ xi’zmetinde huquqi’y tiykarda
avtoritarizm ha’m totalitarizmnin’ asqi’ni’wlari’n shi’g’ari’p taslaytug’i’n haqi’yqi’y
demokratiyali’q wo’lshemler ha’m jol-jori’qlar payda boldi’. Konstituciyada
ha’kimiyatlardin’ bo’liniw principi - ha’kimiyatti’n’ u’sh tarmag’i’: ni’zam
shi’g’ari’wshi’, atqari’wshi’, sud ha’kimiyati’ arasi’nda ten’ salmaqli’li’qti’n’
saqlani’wi’ni’n’ aqi’lg’a muwapi’q sistemasi’ jarati’lg’anli’g’i’n bildiredi. Wo’zbekstan
Oliy Kengashi Wo’zbekstanni’n’ g’a’rezsizligin ta’miyinlewge qarati’lg’an jan’a
ni’zamshi’li’q sistemasi’n payda yetiw joli’nan bardi’. 1990-1994-ji’llarda Oliy Kengash
200 ge jaqi’n ni’zam, 500 den aslam qarar qabi’l yetti. Konstituciyag’a muwapi’q
tun’g’i’sh ma’rtebe Respublika Parlamenti – Oliy Majlis sho’lkemlestirildi. Ma’mleket
ha’kimiyati’ni’n’ Oliy Majlis ha’m xali’q deputatlari’ jergilikli ken’eslerinen ibarat
wa’killik mekemeleri tarmag’i’ payda boldi’. Oliy Majlis ni’zamlardi’ jarati’w ha’m
a’melge yengiziw tarawi’nda na’tiyjeli islep tur.
41
Tiykarg’i’ ni’zamni’n’ negizinde Respublikali’q sud sistemasi’ g’a’rezsiz
ha’kimiyat si’pati’nda ju’zege keldi. Sud ha’kimiyati’ni’n’ jan’a du’zilmeleri ju’zege
keldi. Sudti’n’ huquq shen’beri ken’eydi.
Ma’mleket qorg’ani’wi’n ta’miyinlewde jan’a sistema payda boldi’. Milliy armiya
– Wo’zbekstan Quralli’ Ku’shlerinin’ sho’lkemlestiriliwi milliy ma’mleketshiliktin’
payda
boli’wi’
joli’nda
a’hmiyetli
jen’is
bo’ldi’.
Si’rtqi’
baylani’slardi’
ta’miyinleytug’i’n du’zilmeler: Si’rtqi’
isler ministrligi, Si’rtqi’ ekonomikali’q
baylani’slar ministrligi (1992-ji’l, 21-fevral), Si’rtqi’ ekonomikali’q xi’zmet Milliy
banki (1991-ji’l 7-sentyabr) du’zildi ha’m basqa qa’nigelesken ka’rxanalardi’n’ pu’tkil
basli’ tarmag’i’ payda boldi’. Puqaralardi’n’ wo’zin-wo’zi basqari’w tarawi’nda
arnawli’
mexanizm du’zilgenlikten woni’n’ tami’rlari’ a’zelden quralg’an ja’ma’a’t qatnasi’qlari’
– ma’ha’llelerge bari’p taqaladi’. Qalalar, awi’llar, ma’ha’llelerdin’ puqarali’q
ji’yi’nlari’ puqaralarg’a ma’mleket islerin basqari’wda qatnasi’w huquqi’n a’melge
asi’ri’wg’a ja’rdem beredi. Wolar wo’z aymag’i’ndag’i’ socialli’q ha’m xojali’q
wazi’ypalari’n sheshiw ushi’n sho’lkemlestirilgen uyi’m si’pati’nda ta’n ali’ndi’.
Soni’n’
menen
ma’mlekettin’
ma’nisi
tu’pten
wo’zgerdi.
Ma’mleket
reformalardi’n’ bas baslamashi’si’ ha’m bag’darlawshi’si’, socialli’q turmi’stag’i’ jan’a
ideyalardi tiykarg’i’ a’melg’e asi’ri’wshi’si’ boli’p qaldi’. XX a’sir aqi’rlari’na kelip,
Wo’zbekstandi’ suveren ma’mleket si’pati’nda du’nyani’n’ barli’q ma’mleketleri ta’n
alg’anli’g’i’ ha’m du’nya sherikliginin’ barli’q ma’mleketleri menen diplomatiyali’q
baylani’s wornatqani’ respublikani’n’ u’lken abi’royi’n ko’rsetedi.
Bu’gingi ku’nde
Tashkentte 44 ma’mleket yelshixanalari’ ha’m 9 si’rt yel ma’mleketinin’
konsulxanalari’ni’n’ xi’zmet ko’rsetiwi de di’qqatqa i’layi’q. Ha’zirgi ku’nde yelimiz
150 den arti’q ma’mleket penen ekonomikali’q sawda baylani’slari’n wornatqan.
Wo’zbekstanda 25 min’nan arti’q eksport-import operatsiyalari’n wo’tkeretug’i’n
ka’rxanalar dizimge ali’ng’an. 3000 nan aslam si’rt yel investiciyalar qatnasi’nda
ka’rxanalar du’zilgen. Bular xali’q xojalig’i’ni’n’ barli’q tarawlari’nda xi’zmet
ko’rsetpekte.
Wo’zbekstan wo’zinin’ ma’mleketlik formasi’n ani’qlawda respublikamizdi’n’
wo’zine ta’n sha’rayatlari’, tariyxi’y ta’jiriybe ha’m da’stu’rlerin,
milliy mentaliteti,
yag’ni’y xalqi’mi’zdi’n’ pikirlew, ja’miyetlik turmi’sti’ an’law ha’m talqi’lani’w
tarawi’ndag’i’ ha’m de ma’mleket quri’li’si’ boyi’nsha du’nya a’meliyati tabi’slari
inabatqa ali’ni’p, ma’mleket du’ziminin’ yen’ jetik formasi’ tan’landi’. Wo’zbekstan
Respublikasi’na ma’mleket du’zilisinin’ unitar formasi’ ta’n. Biraq Wo’zbekstan
ma’mleketi du’zilisi, wo’zine ta’n wo’zgesheliklerine iye. Woni’n’ du’zilis qurami’nda
Qaraqalpaqstan Respublikasi’ da bar. Usi’ ko’z qarastan ali’p qarag’anda federativ
ma’mleket du’zilisine ta’n geypara elemetlerdi ma’mleketimiz wo’z mazmuni’nda
birlestiredi. Wo’zbekstan birden bir aymaq, birden bir puqarali’q, birden bir ni’zamli’li’q
birden bir joqari’ ma’mleket ha’kimiyati’na iye woraylasqan unitar ma’mleket
yesaplanadi’. Unitar ma’mleketlerge Ulli’
Britaniya, Norvegiya, Shveciya,
Ispaniya,
Portugaliya, Qazaqstan, Tu’rkmenstan, Ta’jikstan, Qi’rg’i’zstan, Franciya, Italiya,
Greciya,
Yaponiya, Finlyandiya, Misir ha’m usi’ si’yaqli’lar kiredi. Unitar
ma’mleketten federativ ma’mlekettin’ parqi’ mi’nadan ibarat: federativ ma’mleket bir
neshe g’a’rezsiz ma’mleketler yamasa wo’z aldi’na aymaqlardi’n’ birlesiwi na’tiyjesinde
ju’zege keledi. Federativ ma’mleketlerge – AQSh,
Germaniya,
Hindstan, Rossiya,
Kanada, Braziliya, Meksika, Avstriya, Belgiya, Shveycariya, Pakistan, Argentina kiredi.
42
Federativ ma’mleket federal ha’kimiyat sistemasi’na, federal ni’zamshi’li’qqa,
federaciya subyektlerinin’ ten’ligine ha’m wolardi’n’ wo’zine ta’n g’a’rezsizlik
belgilerine iye boladi’.
Wo’zbekstan Konstituciyasi’ wo’zbek ma’mleketshiligi tariyxi’ ta’jiriybelerin
tiykarli’ ko’riniste sa’wlelendirip, bul ta’repi milliy ma’mleket ha’m ha’kimshilik-
aymaqli’q birlikler ha’m de ha’kimiyat ha’m basqari’w organlari’ du’zilisinde ko’zge
taslanadi’.
Wo’zbekstan Respublikasi’ Konstituciyasi’ni’n’ 3-statyasi’nda bekkemlengen
qag’i’ydag’a muwapi’q «
Wo’zbekstan Respublikasi’ wo’zinin’ milliy ma’mleket
Do'stlaringiz bilan baham: 
