O`zbek ha`m Qaraqalpaq xalqi etnogenezi. T. Qudyarova

Topiraq qala
: Qaraqalpaqlar da`slep bir neshshe qa`wimlerdin` 
quraminan ibarat bolip, a`yyemgi zamanlardan baslap-aq qa`liplese baslag`an. 
Olardin` en` eski ata-babalari b.e.sh. VII-V a`sirlerde Araldin` qubla-shig`is 
boylarinda jasag`an sak-massaget qa`wimleri. Massagetlerdin` o`zi bir qansha 
qa`wimlerden ibarat bolg`an. Solardin` ishinde apasiaklar ha`m augusiylar 
qa`wimleri qaraqalpaqlardin` tiykarin saliwda ulken rol` oynag`an. Massaget-
apasiaklar son`g`i a`wirdegi qaraqalpaqlardin` diyxanshiliq, mal sharwashilig`i 

---

42 
ha`m o`nermentshilik penen shug`illang`an. Professor T.A.Jdankonin` pikirinshe 
massagetlerdin` turmisinda bolg`an matriarxatliq da`stu`r qaraqalpaq xalinin` 
«Qiriq qiz» da`stanlarinda ju`da` aniq ko`rinedi. Bul da`stan ha`zirgi 
qaraqalpaqlardi, o`zlerinin` eski ata-babalari menen tikkeley baylanistiradi. 
Demek, apasiaklar bul qaraqalpaqlardin` en` birinshi ati (atamasi solay bolg`an) 
desek te boladi. 
Qaraqalpaqlardin` quramindag`i uriwlardin` belgileri, izleri A`miwda`r`ya 
boylarindag`i a`yyemgi zamanlarda saling`an imaratlardan da tabilg`an. Misali: 
b.e. I-II a`sirlerinde saling`an, Xorezm patshalarinin` «Karamatli sarayi» - 
Topiraq qala ha`zirgi Ellikqala rayoninda jaylasqan. Topiraq qalani saliwg`a 
ko`plegen qa`wimler qatnasqan ha`m ha`r bir qa`wim o`zleri quyg`an gerbishke 
o`zlerinin` tan`basin basqan. Bul tan`balar din` neshe tu`rli ekenin aniqlaw ushin 
qalani qazg`an arxeologlar saraydin` barliq jaylarinan qalang`an gerbishlerden 
ha`r qiyli jerlerinen 624 dana gerbish alg`an solardin` ishinen tek 60 gerbishte 
tamg`a bolmag`an, al qalg`an 564 gerbishinde 66 tu`rli tamg`a barlig`i 
aniqlang`an. Sonin` menen qatar, bug`an qosimsha, T.A.Jdanko Topiraq qalanin` 
sarayinin` diywallarina saling`an nag`islar qaraqalpaqlardin` qarshinlarin ha`m 
kiyimlerin bezegen nag`islarg`a sa`ykes keledi – dep jazadi. Demek, biz tek usi 
mag`liwmatlardin` o`zinen-aq apasiaklardin`, yag`niy qaraqalpaqlardin` ata jurti 
a`yyemgi zamanlardan baslap-aq Aral ha`m A`miwda`r`ya boylari bolg`anlig`in 
ha`m olar eski Xorezm ma`mleketinin` siyasiy-ekonomikaliq turmisinda u`lken 
rol` atqarg`an degen juwmaq shig`ariwimizg`a boladi. 
Xorezm tsivilizatsiyasın ashqan S.P.Tolstov ha`m Ya.G.Gulyamovlar boldı. 
Xorezm tsivilizatsiyası orayı Topıraq qala haqqında S.P.Toltsov «Topraq qala- 
ju`da` belgili qala» dep atap o`tken edi.
1945-1950 jılları S.P.Tolstov ta`repinen Topıraq qala izertlenip, onın` ilimiy 
juwmaqları mekteptegi oqıw qurallarında, tariyxıy kitaplarda, ja`ha`n xalıqları 
tariyxında, Orta Aziya xalıqları tariyxında, arxitektura tariyxı kitaplarında jazıldı. 
Orta Aziya, 
Đ
ran ha`m Kushan da`wiri tariyxı menen shug`ıllang`an sırt el 
ilimpazları a`lbette Topıraq qala esteliginin` juwmaqlarına kewil awdaradı. 
Tsivilizatsiya belgileri Xorezm jazıwları tabıldı. Topıraq qalada qazıp izertlew 

---

43 
jumısları 1940-jılı baslanıp, 1945-1950 jıllar Xorezm arxeologiyalıq-
etnografiyalıq ekspeditsiyanın` tiykarg`ı jumısları usı qalada bolıp o`tti. 1965-jılı 
E.E.Nerazik basshılıg`ında qazıp izertlew jumısları qala kvartallarında alınıp 
barıldı. 1967-1972 jılları Topıraq qala sarayında qazıp izertlew jumısların 
Yu.A.Rapoport alıp bardı. 
S.P.Tolstov izertlegen Topraq qala, onnan tabılg`an materiallıq ma`deniyat, 
u`lgileri, jazıwlar, ten`ge-pullar du`n`yag`a belgili boldı ha`m du`n`ya 
tsivilizatsiya ma`deniyatın bayıttı.