O’zbekistonning madaniyati va san’ati tarixi

Animizm 
– Ingliz olimi Eduard Taylor tomonidan fanga kiritilgan. 
Animizm – bu kishi ruhining mavjudligiga ishonishdir. Animizm tabiatdagi 
buyumlarni ilohiylashtiradi, har bir jismda rux bor, tanadan tashqarida ham jon bor 
deb hisoblaydi. Ibtidoiy odamlar uyquni jonning tanani vaqtincha tashlab ketishi, 
tushni esa kishi uxlab yotganida boshqa uzoq joydagi kishilarning yoki o`lgan 
kishilarning joni bilan uchrashuvi deb tushunganlar. Dastlabki animistik 
tasavvurlar jonni soya yoki nafas bilan aynan bir narsa deb bilar edilar. Masalan, 
Shimoliy Amerika xalqlarida soya bilan jon, qadimgi arablarda, yaxudiylarda jon 
bilan qon, Grenlandiyada esa nafas bilan jon bitta nom bilan ataladi. 
Totemizm
– «uning urug’i» ma’nosini anglatadi va odam ko’pincha 
qandaydir bir hayvon yoki o`simlik bilan, ba`zan jonsiz narsa bilan hatto tabiat 
hodisalari bilan aloqasi borligi to`g’risidagi tasavvur hamda e`tiqoddir. Totem 
hisoblangan hayvonni o`ldirish mumkin bo`lmagan. Agar o`ldirish zarur bo`lsa, 
albatta, undan uzr so`raganlar. Uni o`ldirganliklari uchun ularning gunohini 
kechirishni iltijo qilib so`raganlar. 
Magiya (sehrgarlik, afsungarlik)
– insonga, hayvonga yoki tabiat 
hodisalariga g’ayri tabiiy yo`l bilan ta`sir ko`rsatish maqsadida bajariladigan hatti-
harakatlar. Buyum va xodisalarning afsonaviy kuchga ega ekanligiga ishonish baxt 

---

23 
keltiruvchi yoki turli xil balo-qazolardan saqlovchi har xil buyumlar va 
tilsimlarning paydo bo`lishiga, yaxshilik va yomonlikdan iborat turli irim-sirim 
xamda harakatlarning kelib chiqishiga sabab bo`lgan. Biror kishiga qilinayotgan 
hatti-harakatda o`sha shaxsga tegishli bo`lgan narsalar (uning sochi, tirnog’i, 
kiyimi) ustida afsun qilish, masalan, kuydirish yoki boshqa irimlar (kinna) juda 
samarali natija beradi deb hisoblaganlar. Odamlar quyoshning chiqishi, 
yomg’irning yog’ishiga sehrgarlik yordamida ta`sir qilish mumkin, degan 
tasavvurga ega bo`lganlar.