O’zbekistonning madaniyati va san’ati tarixi

 
Ibtidoiy davr madaniy bosqichlari. 
Ibtidoiy davr insoniyatning uzoq o`tmishidan iborat bo`lgan bosqichdir. Bu 
davr insoniyatni hayvonot olamidan ajratib yuborgan davr hisoblanib, ongli 

---

12 
mavjudot xisoblanuvchi odam va u tomonidan yaratilgan madaniyatning 
shakllanish davridir. Agar insoniyat tomonidan yaratilgan barcha moddiy va 
ma`naviy boyliklarga nazar tashlaydigan bo’lsak, bu boyliklarning yaratilishi 
bundan million yillar ilgari yashab o`tgan qadim ajdodlarimiz tomonidan vujudga 
keltirilganligining guvohi bo`lamiz. Chunki ibtidoiy davrda yaratilgan barcha 
moddiy madaniyatning-mehnat qurollari, turar joylar, kiyim-kechaklar va 
boshqalarning asosiy vazifasi hamda mohiyati hozirgi kunimizda ishlatilayotgan 
barcha moddiy boyliklarimizda o`z ifodasini topgan yoki ma`naviy madaniyatning 
barcha elementlarida-axloqiy, huquqiy, siyosiy, badiiy ongda, diniy e`tiqodlar va 
turli xil urf-odatlar, marosimlar va an`analarda ijtimoiy xodisalar xisoblanuvchi 
oilaviy munosabatlarda, til taraqqiyoti va boshqalarda, ibtidoiy davrda yashagan 
ajdodlarimizning ruhi sezilib turadi. Shu boisdan hozirgi moddiy va ma`naviy 
madaniyatimizning vujudga kelishi hamda mohiyati to`g’risida muayyan tasavvur 
xosil qilish uchun ibtidoiy davr madaniyati, uning rivojlanish bosqichlari 
masalasiga to’xtalib o`tish o`ta muhimdir. 
Ibtidoiy odamlar yer yuzida yo`q bo`lib ketganlar. Biroq yerning yuqori 
qatlamlarida qadim ajdodlarimiz faoliyatining moddiy qoldiqlari, uning ish 
qurollari, yaroq-aslahalari, uylari, jixozlari, kiyimlari, tasviriy san`at asarlari, 
topinish buyumlari va nihoyat yovvoyi hamda uy hayvonlarining suyaqlari birin-
ketin, qavatma-qavat bo`lib ko`milib saqlanib qolgan. Shu bilan birga qadim 
ajdodlarimiz to`g’risida muayyan fikr yuritish uchun ulardan bizga meros bo`lib 
kelgan, u yoki bu darajada saqlanib qolgan xalq og’zaki ijodining namunalari 
manba vazifasini o`taydi. 
Ibtidoiy jamiyatning rivojlanish tarixi bir qancha, bosqichlar yoki davrlarni 
bosib o’tgan. Fanda asosan mehnat qurollari qanday materialdan yasalganligiga 
qarab, ibtidoiy davrni tosh, bronza va temir asrlariga bo`lish odatga aylanib qolgan. 
Masalan, Kopengagen (Daniya) asori-atiqalar muzeyi xodimi Kristian Tomsen 
birinchi marta fanga mehnat qurollarini yasalgan materiallarga qarab tosh, bronza 
va temir davrlari tushunchasini kiritadi. Keyinchalik tosh asri qadimgi tosh-paleolit 
(gr.palato qadimgi va litos-tosh) va yangi (gr. peo-yangi) asrlarga bo`lingan. 

---

13 
Davrlarga bo`lishning boshcha bir juda qadimgi sistemasi – bu ishlab 
chiqarish faoliyati sohalariga ko`ra bo`lishdir. Bunda ibtidoiy davr ovchilik, 
dehqonchilik va chorvachilik bosqichlariga bo`linadi. Kishi va kishilik 
jamiyatining paydo bo`lishidan boshlangan va tarixning eng avvalgi ibtidoiy poda 
davri deb yuritiladigan davriga kelib odamning biologik rivojlanishi tugallanadi. 
Biroq odam mana shu eng avvalgi davrdayoq o`zining hayvonot ajdodidan keskin 
farq qiladi. Bu davrda ular birgalashib mehnat qila boshlaganlar, sodda mehnat 
qurollarini yaratishib, madaniyatga asos solganlar. Ishlab chiqarish kuchlarining 
rivojlanishi natijasida kishilarning bir muncha mustahkam birligi vujudga keldi. Bu 
birlikka urug’ asos qilib olindi. Natijada ibtidoiy davrning ham moddiy, ham 
ma`naviy madaniyatini yaratish ma`lum bir sistemaga tusha boshladi. Mehnat 
qurollari takomillashib, kishilar tasavvuri mahsuli hisoblanmish ustqurtma 
elementlari yaratila boshlandi. 
Ibtidoiy kishilar o’zini qurshab turgan tabiat kuchlarini necha-necha ming 
yillar davomida o`rgandi. Bu davrda kishilarning ko`pdan-ko`p avlodlari 
almashindi. Ibtidoiy kishilarning hayoti og’ir bo`lgan. Ular tomonidan yaratilgan 
qadimgi madaniyat qanchalik sodda bo`lmasin, u texnika, xo`jalik ijtimoiy asosga 
ega bo`lgan. Madaniy boyliklar yaratish oddiydan asta-sekin yuqori va murakkab 
shakllarga o`ta borib bu madaniyat muntazam ravishda o`sib bordi. Eng sodda 
qurollar yasash bilan inson o`zini yaratdi va o`zi bilan hayvon o`rtasiga chegara 
qo`ydi. Bu esa insonning tabiat ustidan hukmron bo`lishida birinchi qadam bo`ldi. 
Xozirgi davrda fanda ibtidoiy odamlarning eng avvalgi vakillaridan birini 
Pitekantrop deb ataladi. Pitekantroplarning qoldiqlari dastlab Yava orolidan 
topilgan. Birmuncha vaqt o`tgandan so`ng Xitoyning Pekin shahri yaqinidagi 
g’ordan Sinantrop («Xitoy odami»)ning qoldiqlari topilgan. Bu erdan 40 ga yaqin 
sinantroplarning suyaqlari bilan birga juda sodda tosh qurollari, sinantropga ovqat 
bo`lgan hayvonlarning suyaqlari va nihoyat ularning olovdan foydalanganliklarini 
ko’rsatuvchi kul qoldiqlari topilgan. Odamning rivojlanishidagi keyingi bosqich 
Neandertal’ bosqich deb nomlanadi. Germaniyaning Neandertal’ shahri yaqinidan 
topilgan odam qoldiqlari nomi bilan yuritiladi.

---

14 
Respublikamiz xududidagi Teshiktosh g’oridan (Surxondaryo viloyati, 1938 
yil) ham 12 yoshli neandertal’ bolaning qoldiqlari topilgan. Odamga qurol va 
yaroq ishlash uchun xizmat qilgan birinchi material tosh, ya`ni chaqmoqtosh yoki 
unga yaqin mineral jinslar, xususan oqtosh (kvarts) bo`lgan. Chaqmoqtosh yer 
sharining barcha yerida juda keng tarqalgan bo`lib, bu mineralda juda ham muhim 
ahamiyatga ega bo’lgan uch xususiyat–qattiqlik, yupka bo’lakchalarga bo`linib 
ketish va kesuvchi o’tkir qirralar mavjud bo`lgan. Agar tabiatda shu chaqmoqtosh 
bo’lmaganda insoniyatning boshlang’ich tarixi qandaydir boshqa yo`l bilan ketishi 
mumkin edi. Dastlabki qurol uchun yog’och ham material xizmatini o`tagan, lekin 
undan toshga nisbatan keyinroq foydalanilgan. Yog’och qurollar yoki qurollarning 
yog’och qismlari tosh qurollari kabi yerda uzoq vaqtgacha saqlanishi mumkin 
bo`lmaganligi uchun arxeologiya yog’ochdan foydalanishning ilk namunalarini 
ko`rsatib bera olmaydi. Ibtidoiy odamlarga tegishli bo`lgan qoldiqlar madaniyat va 
texnikaning uzluksiz o`sib borganligidan dalolat beradi. Bu birin-ketin keladigan 
bosqichlar yer sharining turli joylarida topilgan muayyan tipdagi odam 
faoliyatining qoldiqlariga qarab aniqlanadi va fanda bu qoldiqlar “madaniyat” deb 
nomlanadi. Bu madaniyatlar dastlab topilgan joylarning nomi bilan atalib, ular ana 
shu madaniyatning eng tipik yodgorliklaridan iborat bo`ladi. 
Ibtidoiy davr madaniyatining eng oddiy bosqichi SHELL’
 
madaniyatidir. Bu 
madaniyat Shimoliy Fransiyaning Shell’ shaharchasi nomi bilan ataladi. Bu davr 
mexnat qurollarining asosiy turi uzunligi 10 sm.dan 20 sm.gacha, og’irligi 500 
grammdan 1kg.gacha bo`lgan anchagina katta xajmli, bodom shaklidagi, har ikki 
tomoni tosh bilan qupol ravishda tarashlangan tosh bo`lagidir. Bu qurol «qo`l 
cho`qichi», «qo`l chopqichi» va «qo`l boltasi» vazifasini bajargan. Ibtidoiy davr 
madaniyatining keyingi bosqichi Evropaning ko`p yerlarida va shuningdek, Afrika 
va Osiyoda ma`lum bo`lgan va bir umumiy nom ASHEL’ (Shimoliy Frantsiyadagi 
Sant-Ashel’ degan joy nomi) deb ataladi. Bu madaniyat mehnat qurollarining 
hajmi bir muncha kichik shakli ancha to`g’ri, o`tkir, qirralik bo`lganligi bilan 
harakterlanadi. Bu madaniyat manzilgohidan tosh qurollaridan tashqari 

---

15 
odamlarning turmushiga oid boshqa belgilarning - mamont, karkidon kabi yovvoyi 
xayvonlarning ko’plab suyaklari, shuningdek olov izlari topilgan. 
Ibtidoiy davrning uchinchi bosqichi Frantsiyaning janubi-g’arbida 
joylashgan qishloq va g’or nomi bilan ataluvchi MUST’E
 
madaniyati o`rta paleolit 
davriga mansubdir. Teshiktosh g’oridan topilgan neandertal bolaning qoldiqlari 
ham ana shu Must’e madaniyatiga tegishli. Bu bosqich mehnat qurollarining 
sezilarli darajada o`sganligi bilan harakterlanadi. Bu madaniyatning asosiy quroli 
uchi o`tkirlangan tosh quroldir. Bu qurol nayza sifatida ham ishlatilgan. 
Shuningdek bu bosqichda yaratilgan mehnat qurollari safiga suyakdan ishlangan 
qurollar ham kelib qo`shilgan, ya`ni bu bosqichda suyakdan o`tkir uchli mayda 
qurollar ham yasalgan. Bu manzilgohdan mamontning, karkidon, g’or ayig’i, 
yovvoyi ot, shimol bug’usi va boshqalarning suyaklari hamda olov izlari topilgan. 
Shell’, Ashel’ madaniyatlari, odatda umumiy nom bilan ilk paleolit deb 
ataladi. 
Demak, 
ilk 
paleolit 
davridayoq-odamlar 
mehnat 
qurollarini 
takomillashtirib, olovdan foydalana boshlaganlar. Bu esa insonning antropologik 
jarayonni bosib o`tishini tezlashtirgan va tabiat hodisalariga bo`lgan 
munosabatlarining sistemalashuviga olib kelgan. Olov odam tomonidan 
bo’ysundirilgan va o`z manfaatiga xizmat qilgan dastlabki tabiat kuchi bo`lgan. 
Natijada odam hayvonot olamida ustunlikka erishib, biologik mavjudot sifatida 
undan uzoqlashgan. Olovning egallanishi ilk paleolit davrining buyuk madaniy 
yutug’i bo`lgan. Paleolit davrining yana bir yutug’i kishi tafakkuri va nutqining 
paydo bo`lishidir. Tafakkur va nutq qobiliyati taraqqiyotining qudratli sharti va 
omili bo`lib, ular kishilikni butun xayvonot dunyosidan ajratdi. Tafakkur va 
nutqning vujudga kelishi odamda rivojlanishi ilk insoniy munosabatlarning 
shakllanishi va taraqqiyotining asosiy omili hisoblangan.
Shuningdek, til va tafakkur taraqqiyoti - moddiy ishlab chiqarishning, ya`ni 
moddiy madaniyatning rivojlanishini tezlashtirgan. Olov singari til va tafakkur 
ham odamning hayvonot dunyosidan ajralib chiqishini tezlashtirgan. 
Ibtidoiy madaniyatning keyingi bosqichi orin’yak-salyutr va madlen davrlari 
so`ngi paleolitga mansubdir. Bu davr o`zining neandertalga nisbatan ancha 

---

16 
taraqqiy qilganligi bilan, ya`ni ham mehnat qurollarida, ham inson qiyofasida tub 
o`zgarishlarning vujudga kelishi bilan harakterlanadi. Orin’yak – salyutr 
(Frantsiyadagi ikkita joy nomidan olingan) davrida texnika sohasida must’e 
madaniyatiga nisbatan anchagina yuksalish ro’y bergan. Eng avvalo toshni ishlash 
yaxshilanadi. Mehnat quroli sifatida shoh va suyaklardan keng foydalaniladi. 
Orin’yak-salyutr madaniyati manzilgohiga xos bo`lgan joylardan topilgan tosh va 
suyak qurollarning shakli ular yog’och dastaga o’rnatilgan qurollarning asosiy 
qismi bo`lganligidan darak beradi. Bu texnika taraqqiyotidagi muhim davr bo`lgan. 
Bu davr bir necha qismdan tuzilgan qurol-yarog’larga o`tish davri bo`lgan. 
Umuman olganda orin’yak-salyutr davrining barcha qurol-yarog’lari must’e davri 
odamlarinikiga nisbatan beqiyos boy va xilma-xil bo`lgan. Bu davrda toshdan turli 
xil pichoqlar, nayzalar va nayzachalar, keskichlar, qirg’ichlar, bigizlar, suyakdan 
ignalar yasalgan. 
Odamlar bu davrga kelib, qurollardan hayvonlarni o`rab, quvib, qamab, 
tuzoq qo`yib ushlashni o`rganganlar. O`z manzillarini ochiq joylarga qurganlar. 
Orin’yak-salyutr bosqichi turar-joylarning vujudga kelganligidan tashqari, o`troq 
hayotning boshlanganligi bilan ham harakterlanadi. Bu davrga kelib odamlar 
tikishni o`rganganlar, hayvon terilaridan kiyim tikish bilan birga o`zlari 
yashayotgan turar-joylarning ustlarini yopishda ham foydalanganlar. 
Shunday qilib, bu davrga kelib odam madaniyatning yana bir boyligi – 
o`zining tanasini himoya etadigan kiyim-kechakka ega bo`lgan. Bu davrda nafaqat 
olovning qoldiqlari, balki o`choq va o`ta sodda holdagi pechlarning qoldiqlari ham 
uchraydi. Orin’yak-salyutr davriga oid bo`lgan maskanlardan eng sodda haykal va 
rasmlarning – nusxalari xam topilgan. Bu yerlardan topilgan parmalangan hayvon 
tishlari va boshqa ba`zi bir bezak buyumlari ham topilgan. Nihoyat, ayrim belgilar, 
jumladan ibtidoiy odam skletlarining quyilishi holati hamda ayrim ibtidoiy rasm va 
tasvirlarning mazmuni ana shu bosqichga kelib dinning paydo bo`lganligini ham 
ko`rsatadi. 
Xullas paleolit davrining so’nggi bosqichlariga kelib antropogenez jarayoni 
tugallanib, hozirgi zamon odami paydo bo`lgan. Ana shu davrga kelib irqlar ham 

---

17 
paydo bo`la borgan. Shuningdek bu davrda bir necha qismdan iborat bo`lgan 
qurol-yarog’lar ham paydo bo`lgan. Suyak va hayvon shoxlaridan material sifatida 
keng foydalanila boshlangan. Yirik xayvonlarni ovlash osonlashib, doimiy turar-
joylar vujudga kelgan. O`troqlashib yashash o`choq va xonani isitish yo`llarining 
o`ylab topilishiga, tikuvchilikni yuzaga kelishiga sabab bo`lgan. Bularning 
barchasi ishlab chiqarish kuchlarining ancha taraqqiy yetganligini ko`rsatadi. Shu 
bilan birga bu bosqichda tasviriy san`at, bezak buyumlari va diniy qarashlarning 
paydo bo`lishi ibtidoiy jamiyatning ustqurmasi shakllana borganligidan dalolat 
beradi. 
Paleolitning orin’yak-salyutr bosqichidan keyingi madaniyat Madlen 
madaniyati deb nomlanadi. Frantsiyaning janubi-g’arbidadagi La Madlen degan 
joy nomidan olingan. Madlen madaniyati suyak za shoxdan turli buyumlar ishlab 
chiqarishning sezilarli darajada rivojlanganligi bilan harakterlanadi. Bu davrda 
nayza otadigan qurollar va garpun paydo bo`lgan. 
Arxeologik davrlashtirishga muvofiq, paleolitdan so’ng ko’pdan-ko’p 
madaniyatlar mavjud bo`lgan. Ular neolit degan umumiy nom bilan yuritiladi. 
Neolit ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanishi asosida kishilik jamiyatining 
anchagina tabaqalarga bo’linish davri hisoblanadi. Neolitning so’nggi bosqichlari 
ma`lum darajada etnik birliklarning shakllanishuvi bilan bog’liq madaniyat 
hisoblanadi. Shuning uchun ham neolit davrini ilk neolit, rivojlangan neolit va 
so’nggi neolit deb nomlanuvchi davrlarga bo`lib o’rganiladn. Ilk neolit ba`zan, 
mezolit (gr. Mezzo-o’rta), epialeolit (gr. Ere – so’nggi) va protoneolit (gr. Protoz-
birinchi) deb ham ataladi. Neolit davriga kelib o’q-yoy ibtidoiy odamning asosiy 
quroli bo`lib qolgan. Uning paydo bo`lishi ovchilikning rivojlanishiga turtki bo’ldi. 
Shuningdek bu davrda madaniyat tarixida buyuk Chodioa ro’y bergan, ya`ni 
birinchi xayvon qo’lga o’rgatila boshlangan. Eng sodda ko’rinishdagi sopol 
idishlar ishlab chiqarila boshlangan, u esa yangi ishlab chiqarish-kulolchilikning 
rivojlanishiga turtki bergan. 
Neolit davrida kashf etilgan qurollardan yana biri-bumerang bo`lib, u bir 
vaqtning o’zida ovchilik ham jang, hujum, xam mudofaa, xam qo’l, dam otish 

---

18 
quroli vazifasini bajargan. Bu bumerang qattiq yog’ochning egri bo’lagidan 
ishlangan va aerodinamika qonuniga ko`ra harakatlangan. Bu qurol qadimgi 
misrliklar, avstraliyaliklar va nemislarning asosiy qurollaridan hisoblangan. Puflab 
otiladigan qurol ham ibtidoiy davr odamlarning o`ziga xos kashfiyotidir. U 
Indoneziyada SUMPITAN, Janubiy Amerikada esa SARBAKAI nomi bilan 
mashxur bo`lgan. Bu qurol bir vaqtni o’zida ham ovchilik ham harbiy qurol bo`lib, 
silliq bambuk bo`lagidan ishlangan. Unga 25-30 metr masofaga uchuvchi 
zaharlangan o`qlar solib puflangan. Shuningdek, bu davrda ham ovchilik xam 
harbiy maqsadlarda ishlatiladigan SOPKON va PALAXMON kabilar xam keng 
tarqalgan. Bu qurollar Janubiy Amerikada, Polineziya, Osiyo mamlakatlari, shu 
jumladan Markazny Osiyo xalqlari orasida ham keng tarqalgan. Xullas, inson 
mehnati 
ishlab 
chiqarish 
qurollari, 
shuningdek, 
umuman 
madaniyat 
rivojlanishining asosini tashkil etadi. Ibtidoiy davrda mehnat nihoyat darajada og’ir 
bo`lgan. Shell’ davri odami bizning ko’zimizga juda xam sodda bo`lib ko’rinuvchi 
keskichni tayyorlash uchun qanchalik mashaqqatli mehnat qilganligini tasavvur 
qilishimiz juda xam qiyin. Oddiy nayza, ayniqsa, bumerang, o’q-yoy, tarashlangan 
va parmalangan bolta uzoq vaqt davomida qunt bilan mexnat qilishni talab qilgan. 
Ketma-ket keladigan ashell’, must’e, orin’yak-salyutr va madlen madaniyatlari 
yirik hayvonlarni ovlash ayniqsa, rivojlanganligini ko`rsatadi. Madlen madaniyati 
davrining oxiriga kelib dehqonchilik bilan bir qatorda ovchilik ham keng rivojlana 
boshlagan. Ibtidoiy ovchilikning dastlabki paydo bo`lgan vaqtlaridayoq turli xil 
ommaviy ov usullari bir tomondan, hayvonni o`rab olish, quvlash, ikkinchi 
tomondan esa turli xil tuzoqlar qopqog’iga o`xshash ovchilik qurollari, qush 
ovlaydigan turlar juda katta ahamiyatga ega bo`lgan ibtidoiy ovchilikda xayvon 
yoki qush tovushiga taqlid qilish yoki o`sha ov qilinayotgan xayvon terisini 
yopinib unga yaqinlashish ancha keng tarqalgan. Ashell’ davridan boshlab qo`lga 
o`rgatilgan it endi odamning ov vaqtidagi sodiq yordamchisi va yo`ldoshiga 
aylangan. Itning qo’lga o`rgatilishi odamga uch tomondan foyda keltirgan, 
birinchidan, it ovda juda asqotgan bo`lsa, ikkinchidan, it inson yashaydigan 

---

19 
manzillarni qo`riqlagan, xavfdan ogox qilgan, uchinchi tomondan esa ayrim 
qabilalarning ko`chib yurishi paytida transport vazifasini o’tagan. 
Dehqonchilik iqlim sharoitiga qarab turli joylarda turlicha davrlarda 
rivojlangan. Masalan, iqlim mo`tadil va janubiy xududlarda esa birmuncha 
keyinroq rivojlangan. Arxeologik izlanishlar dehqonchilik paleolitdayoq, aniqrog’i 
orin’yak-salyutr davrida paydo bo`lganligini ko`rsatadi. Dehqonchilikda motiga 
(ketmon vazifasini bajaruvchi qurol) tayoqlar, belkuraklar, toshdan yasalgan 
boltalardan keng ko`lamda foydalanilgan. Dehqonchilikning yanada yuksalishiga 
yovvoyi hayvonlarning qo`lga o`rgatilishi muhim ahamiyat kasb etgan. Qo`lga 
o`rgatilgan hayvonlar kishilarga juda katta foyda keltirgan. Birinchidan ulardan 
qo`shimcha mehnat kuchi sifatida foydalanilgan bo`lsa, ikkinchidan uy sharoitida 
o`rgangan hayvonlar o`zidan nasl qoldirgan. Ayrim hayvonlar hatto oziq-ovqat 
vazifasini ham o`tagan. Har xil xayvon turlarini xonakilashtirish juda mashaqqatli 
ish bo`lgan va bu jarayon uzoq vaqt davom etgan. Chunki yer yuzida yashagan 140 
ming xayvon turidan bor-yo`g’i 47-turinigina xonakilashtirganlar. Uy xayvonlarini 
urchitib ko`paytirish xo`jalikning muxim tarmog’iga aylangan. Uy xayvonlari 
odamga go`sht, teri, jun, yog’, suyak, sut bergan, yuk tashigan va yerni haydagan 
va nihoyat o`g’it bergan.
Odamning eng dastlabki turar-joylari g’orlar va daraxtlarning kovaklari 
bo`lgan. Paleolit davriga oid arxeologik yodgorliklar ham kishilarning turar-joylari 
g’or bo`lganligini tasdiqlaydi. Tasmaniyaliklar daraxt kovaklarida yashaganlar. 
Lekin g’orlar xam, daraxt kovaklari xam tabiat tomonidan berilgan tabiiy 
boshpanadir. Ulardan foydalanish madaniyat tarixida taraqqiyot xodisasi 
xisoblanmaydi. Chunki madaniy taraqqiyot kishi mehnati natijasida vujudga 
keltirilgan u yoki bu predmet orqali belgilanadi. 
Ibtidoiy odamlarning turar-joylari xilma-xil bo`lib, ularning rivojlanishi uch 
bosqichga bo`linadi. Insoniyatning eng dastlabki turar-joylari shamolni to’sib 
turadigan g’or va yerdan kavlangan o`radan iborat bo`lgan. Masalan, 
tasmaniyaliklar, avstraliyaliklar va boshqa bir qator qabilalarning eng asosiy 
boshpanasi daraxt shoxlari bilan to`silgan g’or bo`lgan. Bir muncha vaqt o`tgandan 

---

20 
so`ng yer usti va yer osti turar-joylari paydo bo`la boshlagan. Chayla yer usti 
boshpanasi hisoblangan bo`lsa, yer to`la yer osti boshpanasi bo`lgan. Chayla va 
kapalar asosan xoda, shox-shabba, barg, loy, po’stloq, poxol, teri va boshqalardan 
qurilgan. Keyinchalik chayla va kapaning takomillashuvi kigiz o`tovlarning 
vujudga kelishiga olib kelgan. Yer to’la qadimgi kishilarning yerni kavlab undan 
boshpana sifatida foydalanishidir. Nihoyat, turar-joylarning rivojlanishidagi 
uchinchi bosqichda loy devorli uylar paydo bo`la boshlaydi. Natijada qadim 
ajdodlarimizning muqim qarorgohlari – qishloqlar va keyinchalik shaharlari 
vujudga kela boradi. So’nggi neolit davriga kelib g’ildirak kashf etilgan. G’ildirak 
dastlab yaxlit yog’och doiradan iborat bo`lgan. Qadim ajdodlarimiz qayiqni kashf 
etgunlariga qadar, suv ustida oqib ketayotgan daraxtlardan foydalanganlar. 
Keyinchalik ikki yoki bir qancha daraxt tanasini bir-biriga bog’lab, sol yasaganlar. 
Vaqtlar o`tishi bilan yog’ochni o`yib qayiq yasaganlar, hayvon terilaridan qayiq 
yasashda keng foydalanganlar. 
Tafakkur dastlabki vaqtlarda qanchalik chegaralangan bo`lmasin, ma`lum 
darajadagi xulosalar, tushuncha va tasavvurlar ifodasi bo`lib, kuzatish va 
tajribaning maxsuli sifatida vujudga kelgan. Birgalashib mehnat qilish, kuzatish, 
tajriba, ong, tafakkur, fikr, til tushuncha, bilim – bularning barchasi o’zaro 
ajralmas aloqada bo`ladi hamda bir-birini taqozo qiladi va odamni hayvondan 
ajratuvchi, uni tabiat ustidan g’olib qiluvchi belgilardir. Bularning barchasi 
madaniyatning g’olibona taraqqiy etishi uchun asos bo`lgan. 
Mehnat jarayonida kuzatish va tajriba orttirish natijasida yangidan-yangi 
tasavvurlar va tushunchalar paydo bo`lgan, tafakkur xam, til xam rivojlangan. 
Yangi so’zlar paydo bo’lib, so’zlarning ma`naviy mazmuni boyigan, grammatik 
shakllari rivojlanib borgan. 
Fikrni anglatishning sodda usullaridan biri – «signallar tili» xisoblanadi va 
biron bir xabarni belgilar yordami bilan ifodalash vazifasini bajaradi. Masalan, 
avstraliyaliklar o’z joylarini tashlab ketganlarida oyoqlari bilan qumga chiziq 
chizganlar va chiziqning uchiga xivich tiqib qo`yganlar. Chiziqning yo`nalishi va 
uning uzunligi shu guruxning qaysi tomonga va qancha masofaga ketganligini 

---

21 
ko`rsatadi. Bu belgi guruhlarining kechikib qolgan a`zolari va mehmonlar uchun 
qilingan: «Signallar tili»ga turli xil belgilar – egilgan yoki sindirilgan novdalar, 
alohida quyilgan toshlar, ovlanadigan o`ljani ko`rsatish, dushmanning paydo 
bo`lishi yoki xavf-xatardan ogoh qilish kabi turli xil belgilar kirgan. Bu signallar 
ba`zan ma`lum marta qichqirish, ko`pincha sun`iy tovush chiqarish, masalan, 
baraban chalish yordami bilan, shuningdek olov yoki tutun va boshqalar yordami 
bilan berilgan. Biror xabar, fikr yoki tuyg’uni ifodalash uchun ma`lum bir buyumni 
sovg’a qilishni «ramziy fikrlar tili» yoki signallar tiliga kiritish mumkin. Masalan, 
Shimoliy Amerika hindlarida tomagauk (suyil) yuborish urush e`lon qilishning 
ramziy belgisi xisoblangan. Tomagauk dushmanga alohida elchi bilan yuborilgan, 
u tomagaukni dushmanga olib borib, yerga qo`ygan. Agar qarshi tomon 
tomagaukni yerdan ko`tarsa, urishishga rozi ekanligi bildirilgan. Xullas, «signallar 
tili» muhim madaniy-tarixiy rol o’ynagan, xususan harbiy va mudofaa ishlarida 
muxim ahamiyat kasb etgan. 
Ibtidoiy meditsina davolashning folbinlik, sehrgarlik va jodugarlik usullariga 
asoslangan. Lekin juda qadim zamonlardayoq ayrim o’simliklarning, mineral 
moddalarning davolash xususiyati kashf etilgan. Etnografik ma`lumotlarga ko’ra, 
maxsus tayyorlangan tarkibiy dorilardan ham masalan, nastoykalar, qaynatma 
dorilar, suriladigan va kukun holidagi dorilarni ishlatganlar. Qistiradigan va ich 
bo’shashtiradigan vositalar qo’llanilgan. Silash va uqalashdan keng ko’lamda 
foydalanilgan, sovuq va issiq gidroterapeyani xam yaxshi bilganlar, parxezning 
ahamiyati ham ma`lum bo`lgan. Ibtidoiy davrda kichik va katta xirurgiya, ochishni 
to’xtatish, qon olish usuli, badandagi ortiqcha to`siqlarni olib tashlash, singan 
joylarni tuzatish, xatto amputatsiya dam ma`lum bo`lgan. Hammom ham ibtidoiy 
davrda kashf etilgan. 
Ibtidoiy odamning to`plagan bilimi qanchalik bo`lishidan qat`iy nazar, u xali 
bilmagan tabiat xodisalari mavjudligicha qolgan. Kishilar sababini bilmaydigan bu 
xodisalar ularning xayoti uchun muhim axamiyatga ega bo`lgan va o’z navbatida 
uni bilish talab qilingan. Shu sababli ibtidoiy odam bu sohadagi kamchiliklarni 
to`ldirish, o’zining ojizliklari o`rnini to’ldirish, o`z tajribalaridan chekkada qolgan 

---

22 
hodisalarga javob topishga urina boshlagan. Natijada jumboq bo`lib tuyulgan tabiat 
hodisalariga qarama-qarshi tasavvur va tushunchalarni yarata boshlaganlar. Diniy 
tasavvurlar ishlab chiqarish kuchlari va jamiyat taraqqiyotida urug’chilik tuzumi 
paydo bo`lgan bosqichda vujudga kelgan. 
Ibtidoiy odam o’zini tabiatdan ajratmaydi va tabiat kuchlari hamda 
hodisalari bilan aynan bir narsa deb hisoblaydi. Ibtidoiy jamoa tuzumi davridagi 
diniy tasavvurlarning ilk shakllari quyidagilarga bo`linadi: 
a) animizm;
b) totemizm;
v) magiya (afsungarlik, sexrgarlik);
g) fetishizm;
d) shomonizm.