‘z b e k ist 0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

Joylashtirish sxemasi.
Buyum tarkibiy qismlarining bir-biriga 
nisbatan qanday joylashtirilganligi ko‘rsatiladi.
8. 
Birlashtirilgan sxema.
Biror maqsadni ko‘zlab ikki, uch xil sxemalar 
turi birlashtirilib tasvirlanishi mumkin. 'Masalan, prinsipial va montaj 
(birlashtirish), birlashtirish va ulash sxemasi. Bunday birlashtirishlar 
sxema turi va ko‘rinishi hujjat bilan aniqlanishi lozim. Masalan, elektr 
prinsipial sxemasi va ulash sxemasi.
9. 
Kombinatsiyalashtirilgan sxema.
Buyum tarkibiga turli elementlar 
ko‘rinishlari kiritilishi munosaboti bilan, buyum uchun bir turdagi 
sxemalaming bir nechtasini tuzish talab qilinadi. Bunday sxemalami 
bitta kombinatsiyalashtirilgan sxema bilan almashtirish lozim boiadi, 
masalan, elektrogidravlik prinsipial sxema.
10. 
Turli ko'rinish va turlar sxemalari.
Bunday sxemalar tarmoq 
standartlari tomonidan joriy etilgan kod, tur va ko‘rinishlarda bajariladi.
Sxemalaming shifri standartga muvofiq uning turini ko‘rsatuvchi 
harf va turini belgilovchi raqamdan tashkil topadi. Masalan, pnevmatik 
strukturali sxema -
P I,
kinematik funksional sxema -
K2
va hokazo.
Sxemalarda 
tasvirlanayotgan 
buyum 
elementlari 
ustma-ust 
tushmasligi va o ‘qish oson bo‘lishi uchun mazkur elementlar qulay 
vaziyatda joylashtiriladi. Bundan tashqari, grafik belgilami bog‘lovchi 
chiziqlar imkoni boricha kam sinadigan va kam kesishadigan bo‘lishi 
hamda parallel bog‘lovchi chiziqlar oraisdagi masofa 3 mm dan kam 
bo‘lmasligi lozim.

---

Elektr sxemalarda qo‘llaniladigan shartli grafik belgilaming o ‘lcham- 
lari standartda berilgani holda, boshqa turdagi sxemalar elementlarining 
o‘lchamlari nisbati ulaming haqiqiy oichamlari nisbatiga taxminan mos 
kelishi lozim.
Sxemalarda buyumning tarkibiy elementlari raqamlar bilan belgi- 
lanadi, ya’ni ulaming vaziyat belgilari qo‘yiladi. Har bir elementning 
tartib nomeri harakat boshlanadigan joydan boshlab chiqarish chizig‘i 
tokchasiga qo‘yiladi. Tokcha ostiga esa, kerak bo‘lganda, element to‘g‘- 
risida tushintirish yoziladi. Sxemalami harakatga keltiradigan joydan 
boshlab o‘qiladi. 0 ‘qish paytida har bir elementning shartli tasvirlanishi, 
o‘qish qiyin bo‘Isa, ulami shartli belgilar bilan taqqoslab o‘qiladi.
Sxema elementlarining shartli grafik belgilari bog‘lanish chiziqla- 
rining yo‘g ‘onligi 0,2... 1,0 mm atrofida olinadi. Bitta sxemada barcha 
chiziqlar (buyum elementlari va bog‘lanish chiziqlari) bir xil tanlangan 
yo‘gonlikda chiziladi. Sxemada barcha shartli grafik belgilar standart 
tomonidan qanday qabul qilingan bo‘Isa, o‘shanday vaziyatda chizilishi 
kerak, lekin ba’zi maqsadlami ko‘zlab, ulami 90° ga burilib yoki 180° 
ga ag‘darib tasvirlash mumkin. Raqamli yoki harfli-raqamli belgilari 
bor sxema elementining shartli grafik belgisini 90° yoki 45° ga burib 
tasvirlashga yo‘l qo‘yiladi.
Sanoat va qurilmaning barcha tarmoqlaridagi buyumlar uchun qo‘lda 
yoki avtomatlashtirilgan usulda bajariladigan sxemalaming shartli grafik 
belgilari standart tomonidan umumiy tatbiq qilinishiga moijallangan 
(12.1,12.2-jadvallar).
12