2 Ўзбекистон республикаси

Одам скилети тузилиши 
Таянч тизими, Одам скелетининг тузилиши, суякларнинг бирикиши 
(бойламлар, тоғай ва чоклар, бўғимларнинг шакллари, уларнинг 
ҳаракатлари),Чаноқ камари ва эркин оѐқ суяклари ҳамда уларнинг 
пластикаси, оѐқ бўғимларининг ҳаракатлари, Бош скелети ва унинг 
пластикаси. 
Скелет бир қанча алоҳида суякларнинг комплекс йиғиндиси бўлиб, 
организмнинг қаттиқ негизини ҳосил қилади. Одам скелети 206 та алоҳида 
суяклардан (ундан 170 таси жуфт, 36 таси тоқ) иборат. 
Бу суяклар ўзаро бойламлар тоғайлар ва бўғимлараро бирлашади. Одам 

---

67 
скелетининг оғирлиги ўртача 5–6 кг ѐки 
гавда оғирлигининг 8–10 фоизини 
ташкил 
этади. 
Скелетни 
учта 
функцияси: таянч, ҳаракат ва ҳимоя 
вазифасини ўтайди. Юмшоқ тўқима ва 
органлар скелетнинг турли қисмларига 
ѐпишганлиги таянч функциясини юзага 
чиқаради. 
уаракат 
функцияси 
скелетнинг айрим қисмларидан ҳар хил 
ричаглар ҳосил қилади, суякларга 
ѐпишувчи мускуллар бу ричагларни 
ҳаракатга келтиради. Гавдадаги суяклар 
шакли ва катта-кичиклиги билан бир-
биридан фарқ қилади: улар найсимон, 
ясси, ғовак ва сесамасимон суякларга бўлинади.1-расм. 
Суяклар ҳаддан ташқари мустаҳкам бўлади ва жуда катта қаршиликка 
бардош беради. Кексаларда суяклар бир мунча мўрт бўлиб, тахминан 25 
ѐшларга борганда суякларнинг ўсиши тўхтайди, чунки шарсимон бошчаси 
билан танасини орасида эпифизар тоғайи мавжуд, шу тоғай кейинчалик суяк 
тўқимаси билан алмашинади. Скелет суякларининг юзасида дўмбоқчалар 
ғадир-будур жойлар мавжуд-мускуллар шу жойларга кириб бирикади. 
1. Синдесмозлар (Syndesmosis). Суяклар толали бириктирувчи 
тўқималар ѐрдамида бирлашади. Бириктирувчи тўқима суяклар орасида кенг 
парда ѐки тутам-тутам бойлам холатида ѐки юпқа бириктирувчи тўқима 
пардани чок ѐрдамида қўшилади (калла скелетини тепа суяги). Бундай 
суяклар бир-бирига нисбатан мутлақо ҳаракат қилмайдиган, қўзғалмайдиган 
бўлиб бирикади. 
2. Синхондроз (Synchondrosis). Суяклар ўзаро тоғайлар воситасида 
бирлашади. Бундай бирикмалар суякларга бир-бирига нисбатан арзимас 
даражада букилиш имконини беради. Қовурғалар билан тўш суяги ва 
умуртқалар таналари орасида ана шундай бирикмалар бор. 
3. Синостоз (Synostosis). Суяклар оралиғидаги парда суякланиб кетади, 
оқибатда бир нечта суяк бирлашиб битта яхлит суяк ҳосил бўлади. Масалан: 
думғаза суяги. 
Бойламлар, дисклар, менисклар ва синовиал халталари учрайди. 
Бойламлар шаклланган зич қўшувчи тўғимадан ташкил топган. Улар бўғим 
капсуласидаги фиброз қаватининг қалин тортишидан ҳосил бўлади. Бўғим 
ичидаги дисклар ва менисклар юпқа гиалин тоғай қавати билан қопланган 
толали тоғайдан тузилган. Дисклар сидирға пластинкалардан иборат, 

---

68 
менисклар эса ўроқ шаклда букилган пластинкаларга ўхшайди. Улар бўғим 
юзалари шаклан бир-бирига тўла мос келмайдиган бўғимларнинг 
ҳаракатларида қатнашади. 
Бўғимларнинг шакли цилиндрик, ғалтаксимон, эллипссимон, эгарсимон 
ва шарсимондир. Бўғимларда ҳаракатлар битта, иккита ва учта ўқ атрофида 
бажарилади. Шунга қараб 1 ўқли, 2 ўқли, 3 ва 4 ўқли бўғимлар назарда 
тутилади
Бош бармоқ кафт билак узук бўғмида ҳам шундай ҳаракат қилиши 
мумкин, бунда бош бармоқнинг учи айланмасдан ҳавода доирасимон шакл 
чизади. Уч ўқли бўғимлар шарсимон бўғимлар ҳаммадан кўра ҳаракатчан 
бўғимлардир. Бирикадиган бир суяк юзаси шар кесмаси шаклида бўлса, 
иккинчи суякда шунга мос келадиган ботиқ юза бўлади. Бунга елка бўғми 
мисол бўлиб хизмат қилиши мумкин. Бу бўғимда жуда хилма-хил 
ҳаракатлар, жумладан айланма ҳаракатларни ҳам бажариш мумкин. 
Ясси бўғимларда бир-бири билан бирикадиган суяклар юзаси жуда кам 
даражада эгилган бўлади. Шунда бўғимларда бир-бири билан бирикадиган 
суяклар, масалан оѐқ панжаси гумбазидаги суяклар бир-бирига нисбатан сал 
сирғаниши мумкин холос, бу жойда занжирга ўхшаб кетган бир нечта 
бўғимлардаги суякларнинг бир-бирига нисбатан сирғаниши оѐқ панжаси 
гумбазига зарур даражада эластиклик беради.
Иккита суяк бир-бири билан бирикадиган бўлса, бундай бўғим оддий 
бўғим деб аталади, борди-ю бир нечта суяк бирикадиган бўлса у вақтда 
бўғим мураккаб бўғим дейилади.