М. Г. Давлетш ин, Ш. Д устм ухам едова, М. М авлонов, С. Т уйчиева, М. Д ж ум абаева


ап борар эхан, шуни хам таъкидлаб утши заруркн, айрим гайри



Download 5,06 Mb.
Pdf ko'rish
bet86/93
Sana02.07.2022
Hajmi5,06 Mb.
#730775
1   ...   82   83   84   85   86   87   88   89   ...   93
Bog'liq
Ёш ва педогогик психология

: ап борар эхан, шуни хам таъкидлаб утши заруркн, айрим гайри табиий ходисапар 
чнеон шах?кпинг гаркиб т оп и ш м а ташки мухит таъеярининг хал кидуячи 
ахамиятга зга эканлигини тула гасдиклай и. Биз айрим тасодифий холларда оцам 
болаларинигг ёввойи хайвонлар мухитига тушиб колиш ходисасини назарда 
тутаяпмиз. 
Хаётда бучдай ходисалар жуда сийрак булса хам хар холла учраб 
дх ради. Масалан, Хиндистс-нлик доктор 
Синг Калькутта
якинидаги 
урмонзорда 
бури бола/ ари билан 
бирга 
иккита одам боласининг хам турт оёклаб югуриб 
горганини куриб колади. Кейин 
уларни 
пойлаб, 
кароргохларини 
топиб, 
болаларни 
олиб 
кетади. Улардан бирига 
Алгола,
иккинчисига 
Качала
деб ном 
куяди. Ш у нарса характерлики, 
болалар 
ёшликдан 
бурилар 
мухитига 
тушиб ходганликлари 
туфайян, 
феьл-атворлари, 
хатти-харакатлари 
жихатидаи бурилардан фар к килмас эдилар. 
Нутк йук, демак тафаккур 
х,ам 
:>ихоят 
даражада 
чекланген 
>ди. 
Жуда 
катта кийинчиликлар билан кайта 
тарбияланилаётган 
бури 
мухитлдаги 
болалар шамоплаш натижасида улиб 
коладилар. Бу ходила одамнинг 
шахе сифатида ривожланиши учун энг аввал 
инсояий му хит, лъни 
ижтимоий му хит булиши кераклигини тула тасдикланди. 
Ш ахе ва унинг пснхологияснга таъсир этувчи иккинчи омил таълим- тарбиянинг 
таъсиридир. 
Маълумки, 
таълим-тарбия 
инсон онгини шакллантиради, унинг 
дунёкараши, эътикоди, хайгга булаан 
муносабатини 
таркиб 
топтиради. Агар 
болаларнинг 
рухчй тараккиётлари ва шахеий хусусиятларининг таркиб топиши 
факат ташки ижтимоий мухит билан, таълим-тарбиянинг узигагина боглик булганда 

ли, ундай пайтда биз бир хилда сунъий ва айнан бир хил таышм-тгрбия 
системасини ташкил килиб, хар томондаи баб-баравар тараккий этган ва деярли 
бир 
хил 
шахеий 
хусусиятларга 
эга шахсларни егиштириб чикарар эдик. 
Вахоланки, 
бундай 
булиши мумкин эмас. 
Шуни айтиб утиш керакки, бола 
шахеининг таркиб топишига 
таълим-тарбиянинг 
таъсир!» 
деганда, 
албагта, 
биринчи навбатда тарбия муассасаларида, яъии богча, мактаб, интернат, лицей ва 
коллежларда 
бериладиган 
таълим-тарбия 
тушунилади. 
Бирок, бундан оилада
б хлап бериладиган таълим-тарбия мутлако мустасно эмас. 
Оиладаги 
умумий 
илти аоий мухитдан ташкари, 
оилада бериладиган таълим-тарбиянинг хам роли 
катгадир. 
Бола 
тарбияси 
билан 
системали 
шугулланадиган 
ва 
умуман 
шугулланмайдигак оилаларга мисоллар келтириш мумкин.
Ю корида айтиб утилган иккита омилдан ташкари учинчи омил хам мавжудки - 
бу наслий хусусиятлардир. Одамга 
нималар наслий бернчади?
Одамга наслий йул 
билан айрим анатомик ва биологик хусусиятлари берилади. М асал ан , тана 
тузилиши, сочи ва кузларининг ранги, овози, гапириш услублари, айрим 
харахатлари тугма берилиши мумкин. Пекин шуни хеч качон эсдан чикармаслик
105


керакки, одамга хеч пакт унинг психик хусусиятлари, яъни унинг аклий томонлари 
билан боглик булган сифатлари наслий йул билан, яъни тугма равишда берилмайди. 
Нихоятда нодир холларда айрим кобилиятлар, 
масалан, мусика, 
математик 
кобилиятлар наслий йул билан берилиши мумкин.
Одамнинг 
рухий 
тараккиёти 
ва 
шахсий 
хусусиятларининг 
таркиб 
топиши 
хакида 
гапирар 
эканмиз, 
яна 
бир 
мухим 
нарса 
устида 
тухтаб 
утиш 
керак. 
Х,озирги 
кунда 
тез-тез 
акселерация
терминини 
пшлатаяпмиз. 
Хуш 
акселерация 
бу 
нима?
Акселерация 

«тезлатиш» 
деган 
маънони 
англатади. 
Х,озирги 
кунда 
болаларни 
хам 
жисмоний, 
хам рухий 
жихатдан жуда 
жадаллик билан 
ривожланаётганликларининг 
гувохи булиб турибмиз. 
Хуш, бунинг сабаби нима булиши мумкин?
Албатта, бунга 
турли фикрлар бор. Айрим олимлар акселерациянинг сабабини илмий-техника 
тараккиёти билан боглаб тушуктиришга интилмокдалар. Уларнинг фикрича, 
илмий-техниканинг жуда жадал темп билан ривожланиши инсониятнинг олдига 
мислсиз куп ахборотларни идрок килиш ва фикрда кайта ишлаш талабларини куяди. 
Бу талаб уз навбатида инсонни хар томонлама, яъни хам жисмоний, хам психик 
жихатдан тез ривожланишига олиб келди. Ю корида айтиб утилган олимларнинг 
фикрича, акселерация - бу X X асрнинг иккинчи ярмига хос булган ходисадир.
9.3. «Тарбияси кнннн» болалар психологияси
« 
Тарбияси цийиинъ
болалар педагогик каровсизлик натижасидир.
Л.С.Виготский фикрича, 
«цийин»
уемир хаёти муносабатлар характерининг 
натижасидир.
Булар аввало кайсар, инжик болалар, уларни кизикарли фаолият турига тортиш, 
уларни тарбиялашнииг асосий усулларидан биридир,
Уларнинг маълум бир кисми интизомсиз, купол болалардир. Уларнинг фаоллигини 
максадга мувофик узгартириш, уларга баъзи хукукларни бериш йули билан уларга 
таъсир утказиш мумкин. Психологияда 
“тарбияси к,ийин”
болаларнинг бир канча 
классификациялари мавжуд.
Бириычи гурух,
- ижтимоий салбий, мустахкам карашларга эга
болалар;
Иккинчи гуру%-
конунбузарларга таклид кдпувчи болалар;
Учинчи гурух, -
ижобий ва салбий хулк - атвор стереотиплари уртасида 
иккиланувчи, уз хатоларини тушунувчи болалардир.
Туртинчи гурух,
- продали болаларга буйсунувчилар.
Бешинчи гурух,
- конукбузарлик йулига тасодифан кириб колганлар.
Шуни айтиш лозимки, тарбияси огир болалар учун, улар яшаётган мухит, оила, улар 
укиётган жамоа, синфнинг роли жуда катгадир.
9.4. Харбин жараёнининг самарадорлигини оширувчи пеихологнк 
механнзмлар
Тарбияли булйм - бу 5$.як-атй8}>ййй казорат килишдан иббратдир. Бундай назорат 
инсонга ёмон хатти-харакатларнй бгЬкарМаЬлик ймкьййятмни беради.
Агар шахе хулк-атворини а&йё)Шйлйгй ййкида кайгуреа, у ижгимоийлашувга
106


оришгаи буладн.
Тарбиялангш!лик ижгимоийлашувни урганиш жараёни снфа-гида карал адш ан ёш 
психологиясида олинган нзтижаларга асосланади. Бола узини эгоцентрик эмас. 
балки тарбиялн гутиши учуй тарбияланганлик кандай рагбатлантярилиши керак? 
Тарбия уз мохиятига кура ижтимоий жихатдан ижобий зхтиёжларни хоеил 
килишндир. Агар таълим шахенинг онгини шакллантириш булса, тарбия унинг 
онгсизлик сферасига таъсир этишдир. Болаларга уларни тарбиялайднганлярга 
хиссий якинлик хос. Одатда 6 ойлик болалар унга гамхурлик киладиган ота-онасига 
богланиб коладилар. Ота-онанинг олдида , улар билан мулокотда булиш болаларга 
луда екади, уларнинг йукдиги болага е'кмайди. Ота-онанинг гамхурлигини 
билдирадиган сузлар, хатти-харакатлар бола учун жуда катта ахамнятга эга, уни 
эркаламаслик, суймаслик салбий ахамиятга зга булади. Хулк-атворнинг дастлабхи 
ижтимоийлашуви худци шу урганиш жараёни еркали содир булиши мумкин: хулк,- 
атворнинг 
исталган шакллари гамхурлик ва э'ьтибор билан такднрланади, 
кутилмаган шакллари эса куллаб-кувватланмайди. Лекин, яхши хулк-атворни 
рагбатлантириш ва ёмон хулк-атвор учун жазолаш ахлокий нжтимоийлашувнинг 
кичик бир кисмидир. Биз куриб чиккан хулк-атвор хамма болаларга хам таачлукли 
змас.
Болаларни тарбиялаш самарадорлигини оширншлз анъана ва урф-одатларниш
роли ката а.
Х а !К урф-идцглари, анъаналари »а маросимлари к а п а тарбиявий ахамияна 
эгадир. Улар одамларни бкр-бирига якиилааггиради, дустлик-биродарлик хис- 
туйгуларини рнвожлантиряди. Булар уз навбатида ёшлар учун ибрат намунасики 
утайди.
Мустакил жамияткинг бахт-саодати йулида халол мехнат килиш: жамият 
бойлиги ни сакдаш ва купайтнриш йулида хар бир кишиннкг тинмай гамхурлик 
килишн, ижтимоий бурчни яхши англаш; жамият хаётида ва шахеий хаётда 
халоллик в а ростгуйлик, ахлокий еофдиллик, одамийлик ва камтарлик, миллий ва 
up кий адоватларга асло йул куймаслик ва шу кабилар тарбия жараёнининг мухим 
хислатлармдир.
Тарбия жараёнида гамхурликнинг функцияси каттадир. Болалар бефарк ота- 
оналарга нисбатан гамхур ота-онага купрок таклид киладилар. Тамхур ота-оналар 
боланинг 
салбий 
хулк-атворини 
куллаб-кувватламаганда, 
бола 
уз 
хатти- 
харакатларининг окибатини эртарок англайди.
.'арбиявий жараённи амалга оширишда гамхурлик билан бир каторда яхши 

Download 5,06 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   82   83   84   85   86   87   88   89   ...   93




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish