Sharobiddin tojiboyev, nasibaxon naraliyeva

P.graminis f.
sp. Tritici 
asosan bug‘doyda kabilari mavjud. Bu zam burug‘ni 
rivojlanishi zirk o ‘simligi bilan bogMiq. 
P.graminis 
zamburugMning 
har bir m axsuslashganlarida o ‘z navbatida yana aloxidalashganlari -
fiziologik rasalari x o ‘jayin o ‘sim lik navlarini zararlashi bilan 
farqlanadiganlari ham bor. Zararlash darajalari quyidagicha besh 
birlik bilan belgilanadi.
0 - zararlanmagan;
1 - juda m ayda uredinali nekrotik (oMik) jo y mavjud;
2 - uredinlar u yoki bu darajada rivojlangan uni atrofi 
rangsizlangan;
3 - uredinlar yaxshi rivojlangan nekriz joyi oz yoki y o ‘q hisobi;
4 - uredinlar yaxshi rivojlangan, nekroz y o ‘q.
Yil sem am ayniqsa baxorni oxiri, yozning boshlarida yomgMr 
k o ‘p yoki kuyoshning nurli kunlarida kam boMgan yillari bizning
178

---

i 
respublikam izda ham bu zam bum g' yoki uni- sherigi 
P.striijormis
bllg'doyda sariq zangkuyani ko ‘zg‘atadi, u kuzgi bug‘doyda qishlab 
qoladi.
P.gram inis rivojlanishida zirk bargining kesm asida yuqorida 
piknidiyalar va etsidiyalami rivojlanishi
Fragmidium 
- 
Phragmidium
teliosporalari 
yetilganda 
k o ‘ndalang to ‘siq bilan 3-10 ta li bir qator hujayralarni hosil qiladi. 
Bu turkum dan bir x o ‘jaynli 
P.rubiidae
qoraqat o ‘simligida 
tekinxo‘rlik qiladi.
Ustomitsetlar - Ustomycetes yoki ustilaginomitsetlar
- 
Ustilaginomycetes sinfi
Ustom itsedarda bazidiya teliomitsetlardagi kabi odatda tinim 
sporalaridan yuzaga keladi. Teliosporasizlari ham bor. Deyarli 
ham m a vakillari o ‘sim liklarning tekinxo‘rlari b o ‘lib hisoblanadi.
179

---

Q o ra k u y a la r ta rtib i - U stilaginales
Qorakuya zamburug Marning hammasi zangkuyalar kabi k o ‘plab 
gulli o ‘sim liklar tekm xo‘rlari. Bu zam burug1 bilan zararlangan joy 
(asosan generativ qism lar) quyganday qorayib qoladi. Bunda 
zararlangan o ‘sim likning to ‘qimasini ichida juda to ‘q rangli 
u sto s p o ra la r yoki qoralcuyasporalar ko ‘plab m iqdorda hosil 
boMadi. Ular bittadan yoki yetilgan davrida o ‘zaro qo ‘shilib hosil 
qiladi.
Qorakuya zam bum g‘larida mitselliy dikariotli, endofit, k o ‘p 
hollarda hujayralararo tarqalgan yoki to ‘plangan, jam langan holda 
b o ‘ladi. Z am burug'ning m itselliysi to'qim a ichida darrov tashqi 
k o ‘rinishdan belgi hosil qilmaydi. Bazi hollarda u o ‘sim likning 
rivojlanishni tezlatadi, ayrim xollarda zararlaganligidan belgi 
beradi. B unday holatni bizning sharoitim izda m akkajo‘xorida 
yuzaga keladigan b o ‘rtma qorakuya xali yetilmagan holda ham 
yaqqol nam oyon b o ‘ladi.
Ustosporalar yetilib x o ‘jay in o ‘sim lik to ‘qimasini yirtib 
chiqqqanidan keyin darrov unadi, yillar davomida unish qobiliyatini 
saqlashi ham mum kin. U nganida bazidiyalarni hosil qiladi.
Qorakuya 
zam burug Marini 
rivojlanishida 
bitta 
um um iy 
xususiyat: zaralash faqat zam burug‘ning dikariot davrida ro ‘y 
beradi. K o ‘p hollarda u quyidagicha sodir boMadi. U stosporalar 
tuproqqa zararlangan uru g ‘ bilan birga tushadi, u yerda unib 
bazidiyani hosil qiladi. B azidiyada 2ta “+ ” va 2ta 
belgili 
sporalar yuzaga keladi. Bazidiosporalar o ‘zaro ariqchasini hosil 
qiladi va dikariost m itselliy yuzaga keladi. U endi o ‘simlikni nixol 
hosil qilishdan avval yer yuzasiga k o ‘tarilib chiqquncha zararlaydi. 
K eyin m itselliy o ‘sim likning o ‘sish konusiga o ‘tadi.
X o ‘jay in o ‘sim lik yetarli darajada voyaga yetganda, m itselliy 
boMaklarga boMinib qalin po 'stli ustosporalarga aylanadi. Xuddi 
shunday tartibda b u g ‘doyning qattiq qorakuyasi -
Trilletia caries,
sulining chang qorakuyasi -
Sphacelotheca p anici - miliacei,
arpaning qattiq qorakuyasi 
Ustilago hordei
va boshqa qorakuyalar 
rivojlanadi.
B ug'doyning chang qorakuyasini q o ‘zg ‘atuvchisi Ustilago 
tritica rivojlanishini davom ettirishi uchun shu kasallikga m oyil 
o'sim likning gulini u rug'chisiga to'planadi, u yerda unib to ‘rt 
hujayrali bazadiy hosil qiladi. Biroq bazidiosporalar rivojlanm ay
180

---

ilikarion hosil qiladi. Undan dikarion mitselliy yuzaga keladi, u 
clumg nayi orqali tugunehaga keladi. Bunday guldan rivojlangan 
iirug' tashqi ko ‘rinishidan xech qanday belgi bermaydi. Tuproqqa 
tushib xech qanday o ‘zgarishlarsiz unadi. Yosh o ‘simlik rivojlanishi 
bilan undagi dikariot mitselliy ham rivojlanadi, shakllanayotgan 
boshoqqa o ‘tib ustosporalarga aylanadi. Tinim davrini o‘tamay 
unadi. Bu davrda gulagan boshoqdan shamol tasirida tarqalgib 
rivojlanishning yangisi boshlanadi.
M akkajo‘xorining 
b o ‘rtma 
qorakuyasi 
(Ustilago 
zea)
o'sim likning muayyan joyi poyani b o ‘g ‘im oralig'ini yoki so‘tasini 
zararlaydi. Uning sporalari juda k o ‘p m iqdorda hosil b o iib steril 
gifalar va x o ‘jayinning to'qim asidan iborat parda bilan o ‘ralgan. 
Sporalar yetilganidan keyin parda yirtilib ular atrofga tarqaydi.
B u g ‘d o y d a g i q o ra k u y a la r u la rn in g sp o ra lari 
181

---

S orosporiy - 
Sorosporium
turkumning turlarida ustosporalar 
ipsimon gifalardan iborat parda bilan o ‘ralgan to ‘pchagajam lan gan . 
Ipchali parda yo'qolganidan keyin to ‘pcha oson titilib ketadi. 
Teliosporalari yum oloq shaklida, to ‘q tusii.
Tilletia - 
Tilletia
turkum ning teleytosporalan yum oloq yoki 
oval birmuncha katta. Ulardan muhimi bug'doyda kattiq, sassiq 
qorakuyani hosil qiladigani 
T.tritici va T. foetida.