Sharobiddin tojiboyev, nasibaxon naraliyeva

Geterobazidiyalar kenja s i f i -
H eterobasidiom ycetidae
Geterobazidiom itsetlar m evatanalar hosil qiladi va boshqa 
bazidiom itsetlardan bazidiyalarini tuzulishi bilan farqlanib ular 
geterobazidiya 
deyilib u ikki qism - gipobazidiy va epibazidiydan 
iborat. Geterobazidiylar ko ‘ngdalang to‘siqlar bazan b o ‘ylam asiga 4 
ta hujayraga boMingan. Bazidiyalar bir hujayrali, juda kam hollarda 
ko ‘phujayrali. Ular odatda ikkilamchi konidiyalar xolida unadi. 
M evatanalari d o ‘ng, yostiq k o ‘rinishiga ega. Bazidiyalari gimeniy 
qatlam k o ‘rinishida joylashadi.
B u kenja sinfning k o ‘pchilik turlari o ‘simliklarning qoldiqlarida 
saprotrof holda tarqalgan.
Aurikulyariyalar tartibi - Auriculariales
Bu tartibning vakillarida mevatana keng yassi, piyola 
k o ‘rinishlarida. Bazidiyalari yumolok, epibazidiya (1-) 2-4 hujayrali 
k o ‘ndalang to ‘sikli. Sporalari bir hujayrali, rangsiz.
183

---

. A urikulyariya 
- 
Auricularia
turkum ida m evatanalar ancha 
katta, drrildiqsimon. Uning barcha turlari qurigan y o g ‘och1ikda 
saprotrof holda tarqalgan. Yaponiya va Xitoyning bazi viloyatlarida 
uni xush koMib istemol qilishadi. Gim eniy toMqinli-qirrasimon, 
qirm izi-jigarrang 
tusda. 
Bazidiyalarisilindr 
shaklida 4 
bazi- 
diosporali.
GIMENOMITSETLAR
Gim enom itsetlar 
bazidiom itsetlam ing 
orasida 
eng 
k o ‘p 
tarqalgan va axoli o ‘rtasida mashxur hisoblanadi. Bazidiyalari bir 
hujayrali, ular o ‘zi hosil boMadigan m itselliydan yuzaga keladi, ular 
m evatanalarda turi steril elem entlar bilan navbatlanib gim eniyda 
joylashadi. 
Steril 
elem entlar 
rivojlanishga, 
m orfologiya 
va 
vazifalariga k o ‘ra farqlanadi. Ular gim eniy gifalarini uchi-gifidlar, 
yetilm ^gan bazidiy - bazidio, gim eniydan chiqib turadigan yirik 
hujayralar -sistid lar kabi k o ‘rinishlarda boMadi. Shu boisdan bu 
o ‘rinda 
“parafiz” 
!ar atamasi 
qoMlanilmaydi. 
M evatananing 
gim eniyli yuzasi - gim enofor yassi tishchali tikanli, buklama; juda 
k o ‘p hollarda naysimon yoki plastinka - yassi yaproq k o ‘ri- 
nishlariga ega. Shuni hisobiga hosil boMadigan sporalarni tarqalish 
yuzasi kengayadi.
M evatanalam ing k o ‘rinishi, kattaligi ushlab k o ‘rilgandagi 
holati turli-tuman. U lar o ‘sayotgan joyida p o ‘stloq, qoratuyoq, band 
va soyabonli “zam burug” ’ k o ‘rinishlarida boMadi.
G im enom itsetlam ing gimeniylari hosil boMa boshlaganidayoq 
ochiq, dastlab yopqichli, bazidiyalari yetilishi bilan ochiladi.
M evatananing 
yuzasi 
terisimondan 
y o g ‘ochsim onchaga, 
to g ‘ayga o ‘xshashdan yum shoq - yetilgach voyaga yetaborgan sari 
quriydi yoki chiriydi. G o‘ngtepalar, chirietgan daraxt to ‘ngaklarida 
uchraydigan 
Coprinus
turkumida bazidiyalar yetilaboshlashi bilan 
soyabon qirrasidan siyoxni eslatadigan suyuklik hosil qilib erib 
ketadi. Shu boisdan bu zam burug'ni bizda “siyoh zamburugM” 
deyiladi.
G im enom itsetlam ing mevatanalari bir yillik, k o ‘p yillik boMadi. 
K o ‘p yilliklarida gim enofor tagida yangisi hosil boMadi, u halqa 
k o ‘rinishini hosil qilganidan uni soniga ko ‘ra m evatananing yoshini 
aniqlash m um kin. Tabiatdan 80 yoshgachalilari ham uchratilgan.
184

---

M evatanalam ing 
kattaliklari 
ham 
turlicha. 
Soyabonning 
diametri 2 sm dan (undan ham kichik) 70 sm gacha boradiganlari, 
o g ‘irliklari bir necha m illigramm dan to 20 kglargacha ham bo‘ladi.
Bazidiosporalarning rangi har bir turda deyarli o ‘zgarmaydi. 
Rangsizlaridan, 
pushti, 
to ‘q-sapsar, 
qurumqoralari 
ham bor. 
Bazidiospora 
gim enoforga 
tus 
beradi. 
Gim enomitsetlaming 
sporalari xavo yordamida atrofga tarqaladi. Ularning tarqalishida 
qushlar, chig'anoqlilar va boshqa xayvonlar ham ishtirok etadi.
Gimenom itsetlar 
kuirai 
zaminim izning 
barcha joylarida 
tuproqda, 
yog‘ochli 
o ‘sim liklam ing 
qoldiqlarida 
tarqalgan. 
M itselliy ularda odatda k o ‘pyillik substrat ichiga botib kiradi.
Bu guruhning k o ‘pchilik turlari saprotroflar. Bir qanchasi 
yog‘ochlikda rivojlanib uni chiritadi (ksilotroflar). Bu zam burug‘lar 
yog'ochni parchalam aganida u ko‘p yillar davomida chirimas edi. 
Hazonrezgilikdagi to ‘kilgan barglarni asosan gimenomitsetlar 
parchalaydi.
Gimenom itsetlar nekrotrof tekinxo‘rlar hamdir. Bu o ‘rinda 
saprotroflik va tekinxo‘rlik bir biriga juda yaqin. P o ‘kak 
zam burug‘lari tabiatda tekinxo‘r ham, saprotrof ham hayot 
kechiradi. Gim enom itsetlam ing k o ‘pchiligi tuproq saprotroflari, 
ularning mitselliysi tuproqning chirindili qavatida keng tarqalgan.
Gim enom itsetlam ing orasida mikoriza hosil qiladiganlari ham 
ancha, ular k o ‘proq ektom ikorizalar xolida kiradi.
0 ‘tx o ‘r xayvonlam ing tezagida koprotroflari (Coprinaceae) 
bor. Karbofil turlari, kuygan daraxtda, gulxan yoqilgan joylarda