А. Т. Гофуров, Ж. Толипова, С. С

2.Табииётшуносликни мактабларда ўқигилиши ва унинг методикаси.
XIX асрнинг иккичи ярмига кетиб Ч.Дарвиннинг органик олам эволюцияси
тўғрисидага таълимоти эъяон кдлингандан кейин олимлардан А.Н.Бекетов,
К.А.Тимирязев мактаб табииётшунослик ўкув фанини аоосий вазифаси
ўкувчиларнинг мантиқий тафаккурни ривожлантириш ва тарбиялашдан иборат
эканлигани зътироф этдилар.
А.Н.Бекетов ўқувчиларнинг мустақил равишда мантиқий тафаккурини
ривожланишида табииётшуноолик мухим ах.амиятга эга эканлигини қайд килади.
У табииётшуносликни ўкитшцца қўргазма қуроллардан кенг фойдаланиш,
тажрибалар олиб бориш ниҳоятда муҳим эканлигани таъқидлайди.
А.Н.Бекетовнинг ўқитиш соҳасцдаги фикрлари кўп жиҳатдан немис
табииётшунос педагоги Август Любен (1804-1873) қарашларини эслатади.
Табииётшуносликга багашланган унинг дарслигида бу фаннинг тарбиявий
аҳамияти, хусусан, ўкувчилар олиб борадиган иустақил ишларда,
экскурсияларда уларни тадқикот ишлар ўтказиш кўникмаларини ҳосил этиш
лозимлиги таъкидланади. А.Любен методи бўйича ўкувчилар аввало органик
оламнинг алоҳида вакиллари билан маҳаллий объектлар мисолида танишишлари
керак. Бунда иложи борича габиий ўсимликлар, хайвонлар билан бошқа
ҳолатларда эса уларнинг яхши ишланган тасвирлари билан машгулот олиб
бориш лозимлиги уқтирилади. Ў?сувчшар ўқитувчи таклиф этган режа асосида
мустақил ўқув материалларини ўрганишлари бунда оддийдан мураккаб,
маълумдан номалум томон йўналиш яъни индуктив метод аоосий ўрин эгаллаши
керак. Бироқ мактабларда кўргазмали воситапарнинг камлига А.Любеннинг
илғор методик кўрсатмаларини жорий этишга тўскинлик қилди.
Бундан ташкари АЛюбен дарслигида диққат эътибор фақат ўсимликлар
морфологияси ва систематикасига қаратилганлиги табиийки педагогик
жамоатчиликни қаноатлантирмас эди- Бу эса ўз навбатида табииётшуносликнинг
19

---

мазмунига мос бўлган янги педагогак муаммоларни ҳал зтиш зарурлигини
кўрсатарди.
Табииётшунос педагог А.Я.Герднинг (1841-1888) фаолияти ана шу
муаммоларни ҳал этишга қаратилди.
А.Я.Герд фикрича Любен табииётшунослигининг энг катта камчилиги унинг
мазмунини замон талабларига мос эмаслигидир.
АЛ.Гсрд XIX асрнинг табииётшуносликнинг йирик методисти саналади.
Уншп" канд этишича мактаб табииётшуносликининг асосий мақсади ўкувчиларга
ривожлантирувчи билим беришдан ҳамда билим олишдаги уларнинг
мустакиллигини тараққий этдиришдан иборатдир.
АЛ.Герд фаолиятида дарсларда тажрибаларни намойиш қилиш,
экскурсиялар ўтказиш, амалий маш^улотлар олиб бориш муҳим ўрин тутади.
Олимнинг қайд этишича, табииётшуносликни ўқитишдан қўзланган вазифа
организмларнинг хилма-хиллиги билан таништириш, уларнинг ҳаёти ёруғлик,
харорат, намлик, хаво тупроққа ва бошкд организмларга боғлиқлигани
тушунтириш, табиатдаги сабаб билан оқибатнинг ўзаро боишқпигини идрок
этивддан иборат бўлмоғи керак.
А.Я.Герд Дарвин томонидан асосланган эволюцион назария таъсирида бўлган
ва ўз дарсликларига эволюцион принципни жорий этган. У мактаб
табииётшунослик курси: 1. Анорганик дунё; 2.Ўсимликлар дунёси; 3. «Хайвонот
дунёси», «Одам», «Ер тарихи» каби ўқув фанларидан тузилган бўлиши керак
деб таъквдлайди.
А.Я.Герд фаолияти туфайли табииётшуносликни ўқитиш методикаси
педагопнса фанининг алоҳида илмий шахобчаси сифатида эътироф этила
бошланди.