Ўсимликлар морфологияси ва

И л д и з си с т е м а с и . 
Одатда, ўсимлик тупроқ орасида жудг 
катта илдиз системасини юзага келтиради. Унинг ҳажмк 
ўсимликнинг шох-шаббасидан бир неча марта катга бўли 
ши мумкин.
Илдиз системаси — асосий, ён қўшимча илдизларнин] 
йиғиндисидан ташкил топади. Асосан икки хил: ўқилди: 
ва патак илдиз системалари мавжуд (90-расм).

---

Ўқилдиз асосий ёки (бош) илдиздан иборат бўлиб, поя 
билан илдиз бўғизи орқали туташади. Бу илдиз поянинг 
давомидек бўлиб кўринади. Ш унинг учун ҳам баъзи ада- 
биётларда уни илдизпоя дейилади.
Ўқилдизда асосий илдиз муртак (эмбрион) ўсиб чиқ- 
қандан сўнг, ундан ён илдизлар юзага келади. Улар акро­
петал йўл билан, илдизнинг ўсиш нуқтасидан юқорироқ- 
да, яъни сўрувчи зонадан ўсиб чиқади. Ўқилдиз асосан 
икки паллали ўсимликларга хос бўлади, шу билан бирга 
бу хил ўсимликларнинг баъзисида (масалан, зубтурумда) 
ўқилдиз яхши ривожланмайди. Ўқилдиз чўл шароитида 
ўсувчи ўсимликларда (янтоқ, шувоқ, кўкпаранг лагохи- 
лус, саксовул ва бошқаларда) айниқса узун — 5—15 м ва 
кўпроққа етади.
Ен илдизлар эндоген (эндо — ички) йўл билан, яъни ички 
перицикл ҳужайраларининг бўлиниши натижасида бир­
ламчи ёғочлик боғлам лари қарш исида дўм боқчалар 
(бўртмалар) кўринишида ҳосил бўлади (89-расм, IV, I) ва 
тўғри қатор ҳолида жойлашиб, акропетал тартибда шох- 
ланади. Ҳосил бўлган бўртма ўсиб ўқилдизнинг бирламчи 
пўстлоғидан ўзига йўл очиб ташқарига томон ўсади. Ён 
илдизлар ўз навбатида тармоқланиб, ҳар бир тармоқцан 
иккиламчи, учламчи ён илдизлар ривожланади.
Ўсимликларда ўқилдиз, ён илдизлардан таш қари 
қўшимча илдизлар ҳам ҳосил бўлади. Улар эндоген йўл 
билан меристема хусусиятини сакдаб қолган тўқималар: 
перицикл, камбий феллогендан юзага келади. Бу илдиз­
лар тузилиши ва кўриниши жиҳатидан бошқа илдизларга 
ўхшаш, лекин улар пояда, баргда илдизпоя ва қари илдиз 
тукчаларида юзага келиши билан фарқ қилади.
Ўсимликнинг ҳаётида қўшимча илдизлар катта аҳами- 
ятга эга. Улар илдиз системасининг юзасини кенгайтира- 
ди, ўсимликнинг маҳкамлигини таъминлаб, озиқланиш ша- 
роитини яхшилайди. Ш унинг учун ҳам қиш лоқ хўжали- 
гида помидор, картош ка, карам , маккаж ўхори каби 
ўсимликларга ишлов берилганда атрофига тупроқ тўплаш 
йўли билан қўшимча илдиз пайдо бўлишини тезлатиш 
мумкин.
Бир паллали ўсимликларда асосий илдиз жуда барвақт 
қурийди. Уларда бутун илдиз системаси поянинг пастки 
қисмидан ўсиб, қўшимча илдизлардан ташкил топади ва

---

8 9