|
1 Достон 1956 йили ЎзРФА Тил ва адабиёт института фольклор сектори
томонидан қисқартирилган ҳодда нашр этилган.
kabi ontlaridan vafodor m a’shuqalarning o 'z niyatiga erishish
yo‘lidagi jazmlari aniq ko'zga tashlanadi.
«Oshiq G 'arib va Shohsanam» asarining XVII asrdayoq xalq
kitobi shaklini ola boshlaganligini undagi Alisher Navoiy va XVII
asr shoirlaridan Vafoiy bilan Sayido Nasafiy she’rlariga hamohang
b o 'lg a n b ay tlard an ham k o 'rish m um kin. A lisher
N av o iy
«Xamsa»sida:
Oshiq ani bilki erur dardnok,
Ham k o ‘iiyu, ham tiliyu, ko ‘ngli pok,
—
deyilgan bo'lsa, «Oshiq G 'arib va Shohsanam» dostonida xuddi ana
shu m isralam ing m azm uni va she’riy tartibiga yaqin baytlar
Shohsanam tilidan:
Oshuq bilan та “shuq yo ‘li bir kerak,
Va “dasi, vafosi, qalbi bir kerak,
—
tarzida keltiriladi. Shohsanamning: «Bir odamdan o'zga menga kim
dastgir», —deb oshiq—m a’shuqlik uchun birinchi galda insoniylik
zarurligini uqtirgan oliyjanob so'zlari ham Shirinning Farhodga
bo'lgan sadoqatini ifodalab:
Menga ne yoru ne oshiq havasdur,
Agar men odam o'lsam, ushbu basdur,-
degan so'zlarini esga tushiradi.
Demak, dostonning vujudga kelishi bilan uning xalq kitobiga
aylanishi deyarli oldinm a-ketin sodir bo'lgan. Lekin dostondagi
termalaming xilma-xil vazndaligi, ulaiga ozarboyjon va Xorazm xalq
m aqom larining singdirilishi uni b ir vazn yoki bir xil sh e ’riy
shakldagi dostonlardan ajratib turadi. Shuning uchun ham siz
d o s to n d a g i te r m a la rn in g b iro r s o 'z yoki b iro r m isra sin i
(«dardingdan», «Yoming guli galdi», «na bo'ldi», «Sabo kelibsiz»,
«Menga siz yor kerak, dunyo kerakmas», «Ilojim yo'q, yora bora
bilmadim»...) xotirga keltirishingiz bilan uning o ‘ynoqi yoki mungli
kuyi ham qo ‘shilib kelaveradi. Bu esa, adabiyot bilan muzikaning
c h a m b a rc h a s a lo q a sin i, u n in g xalq ijodida m a h o ra t bilan
mujassamlashganini ravshan ko'rsatadi.
Asar asosan 8 va 11 bo‘g‘inli barmoq vaznida yaratilgan bo‘lib,
unda:
Jon chiqmasdan burun jononni keltir,
Muhabbat shavqida armonni keltir,
—
tarzidagi aruzning sare“i m usaddasi matvii m avquf (m afoilun
mafoilun faulun) bahriga o ‘xshash ayrim termalar ham borki, bu
asaming yozma adabiyot bilan munosabati natijasi bo‘lsa kerak,
albatta.
Xullas, m a’shuqa qiz Sanamning «ko‘shki atrofiga qirq kishilik
posbon» qo ‘yib, uning G ‘aribga bo‘lgan pok muhabbatini oyoq osti
qilgan «Shoh Abbos zolim»ga, Shohvaladlarga, «raqiblar eli»ga,
«barcha zolimlar»ga qarshi qaratilgan bu doston XVII asrdagi zolim
hukm dorlaming zulmiga xalqning nafrat va g'azabini, uning baxt-
saodatga chanqoqligini, kelajakka b o ‘lgan ishonch va um idini
tasvirlovchi ajoyib doston — xalq kitobidir. Xuddi shu jihatdan
Sanamning q at’iy ishonch bilan bashorat qilib aytgan:
Gul ко ‘nglingga, do‘stint, qayg‘u keltirma,
Zamona hamisha shunday bor bo ‘Imas, —
kabi fikrlari asam ing qon-qoniga singdirilib, kitobning g ‘oyaviy-
badiiy qimmatini yanada oshirgan.
Sayyodiy va uning «Tohir va Zuhra» dostoni.
T o h ir va
Zuhralarning samimiy m uhabbati, lekin fojiali taqdiri haqidagi
m ashhur syujet rivoya va qissalar shaklida Sharqdagi ko‘p xalqlar
og‘zaki ijodida mavjuddir. Uning folklor namunalari, poema va xalq
kitobi tarzidagi variantlari o'zbek, turkm an, ozarboyjon xalqlari
orasida keng tarqalgan. Bu syujet asrlar osha roviylar, qissaxonlar,
shoiru adiblar repertuari va ijodi orqali takomillashib, badiiy jihatdan
sayqal topib, nafis adabiyotning yodgorligi sifatida avloddan-avlodga
o ‘tib kelmoqda. Bu ajoyib qissaning o'zbek epik poeziyasidagi ilk
namunasi shoir Sayyodiy qalamiga mansubdir. Sayyodiy uni folklor
materiallari asosida badiiy qayta ishlab, she’riy doston holatiga
keltirgan. Hozir bu dostonning 10-dan ortiq qo'lyozm a nusxalari
mavjud. G archand asarning asl nusxasi hali topilgan bo‘lmasa-da,
Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik instituti fondidagi
9194-A in v en tar raqam li qo'lyozm a uning ancha savodli va
m o‘4abarroq nusxasi hisoblanadi. Bu qo'lyozma 2035 baytdan iborat
nazmni o ‘z ichiga oladi.
«Tohir va Zuhra»ning Sankt-Peterburgdagi Osiyo xalqlari
institutida saqlanayotgan qo'lyozm a nusxasidagi m a’lumotlarga
asoslanib, Sayyodiy sayyod urug‘idan bo'lib, ismi Saidmuhammad,
vatani — Balx va Buxoro atroflari ekanligini, doston ham shu yerlarda
yozilganligini qayd etish mumkin:
Dostonning:
Yana Suyfulmuluk Soid birlan,
Yana yuz ming sipoh obid birlan;
Yoki:
Kel, ey Sayyodiy, san boshla bu doston,
Zimistonda nechuk bo 4di guliston;
Yana:
G‘arib ko'rsang g'aribga berma ozor,
Eram bog‘ida bulbuldir g ‘ariblar, —
kabi misralari, shoir Majlisiyning (XVI asr) «Qissai Sayfulmuluk»
dostonidan so‘ng yaratilganligidan dalolat beradi.
Sayyodiy o ‘z asarini «Hindiston va Shom»da m ashhur va m anzur
bo'lgan ertak-afsona asosida yaratganini, shoir bu jazrani (ertakni)
b o 'sto n g a (nazm ga) aylantirib, oshiqlar u ch u n «xo'b doston»
bitganligini bayon etadi.1
«Tohir va Zuhra» dostoni voqealari T otor m am lakatidan
Bag'dodgacha bo'lgan makonlarda kechadi. Shoir asaming bosh
qahram onlari T o h ir va Zuhraning dunyoga kelishidan jaholat
Do'stlaringiz bilan baham: |
