Marjinalizmning umumiy ta’rifi.
A. Marshall 1890-yilda yozilgan "Iqtisodiyot tamoyillari"
asarida "siyosiy iqtisod" tushunchasidan voz kechdi va
"economics" tushunchasini qoʻlladi. Bu tushunchaning yuzaga
kelishi iqtisodiyotni siyosatdan xalos qilish bilan barobar voqea
edi. Chunki davlatning iqtisodiyotga aralashuvchi hamma vaqt
ham samarali boʻlavermagan. 1902-yildan boshlab "Ekonomiks"
kursi Kembrij universitetida oʻqitila boshlandi. Yangi yoʻnalish
tarafdorlari erkin raqobat va bozor gʻoyasini yana jonlantirdilar,
bozor iqtisodiyoti sharoitida davlatning rolini keskin cheklash
kerakligini koʻrsatib berishdi. Neoklassik iktisodiy nazariya
n.larning bir qancha maktablari mavjud: Avstriya maktabi,
Lozanna (matematik) maktabi, Kembrij
(ingliz)
maktabi,
Amerika maktabi. Keyingi davrda (P. Samuelson) "neoklassik
sintez" konsep-siyasi ham paydo boʻldi. "Neoklassik sintez" bu
aslida hozirgi neokeynschilik va neoliberal goyalarni
ilk
neoklassik karashlar bilan birlashtirib, uygʻunlashti-rilishidir.
Hozirgi davrda, ayniqsa, rivojlangan mamlakatlarda Neoklassik
iktisodiy nazariya n. iktisodiyot fanining amalda barcha
muammolariga nisbatan qoʻllaniladi.
Klassik siyosiy iqtisod maktablari
— iqtisodiy taʼlimotlar
tarixida 17—19-asrlarda vujudga kelgan yoʻnalishlar. Klassik
siyosiy iqtisod maktablarii.m. qarashlari jamiyatning iqtisodiy
hayotini dastlabki tizimli oʻrganish qoʻllanilgan nazariyalar
hisoblanadi. Bu maktablarning yuzaga kelishiga 17-asr oxiri— 18-
asr davomida kapitalistik iqtisodiy munosabatlarning rivojlanishi
va Angliyadagi sanoat inqilobi turtki boʻldi. Maktablarning klassik
deb atalishining sababi shuki, ularning namoyandalari oʻz
asarlarida
hozirgi
bozor
iqtisodiyoti
asosida
yotuvchi
qonuniyatlarni oʻrganganlar, bu sohada muhim kashfiyotlar
qilganlar va bu jihatdan ularning qarashlaridagi ilmiy qoidalar
hozirgacha oʻz ahamiyatini yoʻqotmagan. Klassik maktab vakillari
vujudga kelayotgan yangi jamiyat — kapitalizmni ishlab
chiqarishningabadiy va tabiiy shakli, inson tabiati (aqliy
egoizm)ga mos tushuvchi birdan-bir jamiyat sifatida qaraganlar.
Klassik maktab rivojlanishini 4 bosqichga ajratish va har bir
bosqichni alohida maktab sifatida qarash mumkin. Birinchi
bosqich vakillari ingliz iqtisodchisi V. Petti (1623— 87) va
fransuz iqtisodchisi P. Buagilber (1646—1714) hisoblanadi. Bu
bosqichda merkantilizm taʼlimotining xatolari yoritib beriladi.
Kiimatning mehnat nazariyasi ilgari suriladi va har qanday
qiymatning manbai va oʻlchovi tovar mahsuloti yoki boshqa
boylikni yaratish uchun sarflangan mehnat miqdori deb qaraladi.
Boylik va farovonlik asosi muomala sohasida emas, ishlab
chiqarish sohasida yaratilishi koʻrsatiladi. Bu bosqich 18-asr
oʻrtalari va 2-yarmida fransiyalik F. Kene va A. Tyurgolar
tomonidan ilgari surilgan fiziokratizm bilan yakunlanadi
(qarang
Fizi-okratlar
). 2-bosqichni ingliz iqtisodchisi A. Smit
asarlaridagi iqtisodiy gʻoyalar, 3-bosqichni 19-asrning 1-
yarmida yashagan fransuz iqtisodchisi J. B. Sey, ingliz
iqtisodchilari D. Rikardo, T. Maltus, N. Senior, amerikalik G.
Keri asarlarida bayon etilgan qarashlar tashkil etadi. Klassik
siyosiy iqtisod maktablarii.m.ning rivojidagi 4-bosqichni J. S.
Mill qarashlari yakunlaydi.
A. Smitning asosiy gʻoyalari "yoʻl bering, oʻtsinlar, yoʻl bering,
bajarsinlar" (laissez faire, laissez passer) shiorida ifodalangan
boʻlib, u "koʻrinmas qoʻl" nomini ham olgan. Smitning fikricha,
tadbirkorlarning erkin faoliyat yuritishiga qanchalik erkinlik
berilsa, iqtisodiy rivojlanish shunchalik jadallashadi.
Smit
iqtisodiy faoliyatga toʻsiq boʻluvchi asosiy kuch bu — davlat,
deb hisoblaydi. Smitning liberal qarashlari Yevropada, xususan,
Angliyada keng ommalashgan va oʻsha davr hukumatlari
tomonidan liberal qonunlar va qarorlar qabul qilinishiga ilmiy
asos boʻlgan. D. Rikardo qiymatning mehnat nazariyasini
rivojlantirib, tovarning qiymatini oʻnga sarflangan mehnat
harajatlari tashkil etadi, degan xulosani beradi.
Rikardo
kapitalistik ishlab chiqarishning asosida qiymat qonuni yotishini
taʼkidlab, boshqa iqtisodiy kategoriyalarni ana shu qonoʻnga
bogʻlab oʻrganadi.
Fransuz iqtisodchisi J. B. Sey (1767—1832) gʻoyalarida
iqtisodiyotdagi toʻla erkinlik sharoitidagina ishlab chiqarish
omillari (mehnat, kapital va yer)dan eng samarali foydalanish
mumkinligi va sinflar oʻrtasidagi munosabatlar uygʻunlashuvi
ilgari suriladi. Seyning eng muhim kashfiyotlaridan biri "Sey
qonuni" — "bozor qonuni" yoki "sotish nazariyasi" hisoblanadi.
Ingliz iqtisodchisi T. R. Maltus (1766—1834) iqtisodiy oʻsish
va aholi koʻpayishi oʻrtasidagi aloqadorlik muammolarini xal
etishgauringan. Iqtisodiy liberalizm konsepsiyasi tan olingan
holda aholi oʻsishi va moddiy neʼmatlar (tirikchilik vositalari)
yaratilishi oʻrtasida katta farq bor, aholi "geometrik", neʼmatlar
"arifmetik" progressiyalarda oʻsadi, degan "nufus nazariyasi"
ilgari suriladi. Klassik maktab gʻoyalarini boyitishga ingliz N.
Senior (1790—1864), fransuz F. Bastia (1801 — 1850),
amerikalik G. Keri (1793—1879) katta hissa qoʻshdilar.
Ingliz iqtisodchisi J.S.Mill (1806—73) klassik maktabning
soʻnggi namoyandalaridan biri sifatida D. Rikardo gʻoyalarini
rivojlantirdi, 1-oʻringa "ishlab chiqarish qonunlari"ni qoʻydi, bu
masalani "taqsimot qonunlari"ga qarama-qarshi deb bildi.
19-asr oxirlarida klassik siyosiy iqtisod maktablariga muqobil
iqtisodiy gʻoyalar paydo boʻla boshladi, klassik maktabning bir
qancha qonunqoidalari yangi sharoitlarga moslashtirilgan holda
neoklassik qarashlarda oʻz aksini
Kembrij maktabi yoki yangi klassik (neoklassik) yo’nalish.
Marshall uslubi. Valras va umumiy muvozanat nazariyasi.
Valrasning umumiy muvozanat qonuni. J.B.Klarkning iqtisodiy
ta’limoti. Uning «Boylik falsafasi» va «Boylik taqsimoti»
asarlaridagi iqtisodiy g’oyalar. V.Paretoning umumiy iqtisodiy
muvozanat konsepsiyasi. J.M.Keyns. «Bandlik, foiz va pulning
umumiy nazariyasi» asaridagi iqtisodiy g’oyalar. Keynschilik va
neokeynschilik.
Keyns
g’oyalarining hozirgi davrdagi
ahamiyati. Iqtisodiy o’sish nazariyalari va keynschilik. Umumiy
nazariyada konseptual tabiiylik
Jevons, Menger va ularning me’yoriy tahlil asoslari. Marjinal
taxlilning kengayishi: keyingi marjinalizm. Marjinal unumdorlik
nazariyasi.
Unumdorlikning
pasayib
borish
qonuni.
Maxsulotning tugallanishi. Viksel tayor mahsulot
haqida.
Me’yoriy unumdorlik
nazariyasining
ahloqiy
tomonlari.
Me’yoriy unumdorlik bandlik nazariyasi sifatida. Me’yoriy
unumdorlik nazariyasining tanqidi. Foyda va foiz. Kapital va
foiz nazariyasi. Foiz muammosi.
Bem
Baverkning
foiz
nazariyasi. Fisher foiz haqida.
Iqtisodiy fikr, g’oya, qarash, ta’limotlarning paydo bulishi va
rivojlanishining tarixiy jarayoni. Qadimgi Sharq davlatlari
iqtisodiy taraqqiyotining muammolari, xususiyatlari. Qadimgi
Bobil davlatining g’oyalari. Qadimgi
Misrdagi
iqtisodiy
g’oyalari. Hammurapi qonunlari. Qadimgi Xindistonning
iqtisodiy g’oyalari. Manu qonunlari. «Artxashastra» traktati.
Do'stlaringiz bilan baham: |