O. T. A L a V i y a, s h. Q. Q o d I r o V a. N. Q o d I r o V, s h. H. H a m r o q u L o V e. H. H a L i L o V

so ‘z-m antiq xotiraning
m azm unini tashkil 
qiladi. O 'y -fik rla r nutq siz m avjud b o 'la olm aydi, shuning uchun ham 
ularga oid x otira ham shunchaki m antiqiy deb em as, balki so 'z-m a n tiq
xotira deb ataladi.
X o tira n in g f iz io lo g i k m exanizm i.
O d a m la rn i o n g li fa o liy a tin i 
m uvaffaqiyati hayvonlarni m oslashuvga xulq-atvorini sam arasi k o 'p
tom onlam a ularni hayot tajribalari va bilim lariga b o g 'liq b o 'lad i. Bu 
b ili m la r n i o d a m v a h a y v o n l a r x o t i r a s i d a n o la d i. X o tir a n i 
neyrofiziologik m exanizm ining asosida vaqtinchalik b o g 'lan ish turadi. 
Shartli refleksni hosil b o 'lish i xotirani dastlabki qism ini, y a ’ni eslab 
qolishni tushuntiradi. Ikkinchi qism i eslab qolgan narsani uzoq vaqt 
saqlab qolish, y a ’ni esda saqlash m uhim roq hisoblanadi. Shu sababli 
xotira deganda k o 'p ro q ikkinchi qism i tasavvur qilinadi. Biroq olingan 
fo y d a li a x b o ro td a n v a q ti k e lg a n d a fo y d a la n is h u ch u n uni x o tirs
450

---

tizim laridan saq lan ib g in a qolm asdan olish im koniyatiga ega b o 'lish
kerak yani eslay olish kerak.
S h u n d a y q ilib , x o tira tu s h u n c h a s i o rg a n iz m n i sh a x siy h ay o ti 
davom ida olgan axborotlarni ushlab qolish, saqlash va zaruriyatga k o 'ra
o 'q iy olish jarayonlarini y ig 'in d isin i o 'z ichiga oladi.
Q isqa muddatlixotira.
Tibbiyot am aliyotida odam da ayrim kasalliklar 
davrida m iyani eslab qolish qobiliyati y o 'q o la d i vaholanki avvval esda 
saq lan g an n arsa lam i y axshi eslaydi. Bu m iyani ch a y q alish i, kuchli 
alkogolizm ga uchragan odam larda kuzatiladi.
R u x s h u n o sla r k uchli ruhiy iz tiro b g a tu sh g an o d a m la r ham shu 
voqeadan oldingi voqealam i eslay olm aganini k o 'rsatish g an . U lar ham
oldin esda qolgan voqealam i yaxshi eslashadi.
Shulam i hisoba olib E.Xebb (1949 y) xotirani qisqa va uzoq m uddatli 
xotiraga bo'ldi. Q isqa muddatli xotirani buzilishi miyaga voqelikdan keyin 
kuchli ta ’sir qilinishi bilan b o g 'liq . H ayvonlarda o 'tk az ilg a n tajribalar 
asosida shu narsa aniqlandiki hayvonni biror narsaga o 'qitilg an d an so 'n g
miyasi kuchli ta ’sirga uchrasa o'rganilgan narsa y o 'q b o 'lib ketadi, a w a lg i 
olgan m alakalari esa saq lan ib qoladi. M iyaga farm okologik dorilar, 
narkotiklar, o 'ta sovitish, kislorod bilan ta ’m inlanishni buzilishi kuchli 
ta ’sir ko 'rsa ta d i.
T ajrib a d a sic h q o n la r m a y d o n g a ch iq ib e le k tr toki urg an d an k eyin 
unga c h iq ish d a n o 'z la rin i o lib q o ch a d ila r. M a y d o n ch a d a e le k tr toki 
ta ’sirig a u ch ra g an sich q o n larn i dastlab k i 30 s d av o m id ag i x u lq -atv o ri 
k u z a tilg a n . A g ar sich q o n n i tok u rg an d a n k eyin 10 m in. vaqt ichida 
e fir n a rk o z ig a u ch ra tilsa , m a y d o n ch a d an q o ch u v c h i sh artli reflek s 
y o 'q o lib , sic h q o n y an a m a y d o n g a c h iq a v e ra d i. E fir n ark o z in i 16-20 
m in o 'tk a z ib b erilsa shartli refleksni qism an buzgan 24 m in.dan keyin 
b e rilg a n n a rk o z esa h osil b o 'lg a n sh a rtli re fle k s g a m u tlaq o t a ’sir 
qilm aydi.
O 'tk a z ilg a n tajribalar natijalari shuni ko 'rsatm o q d ak i, tanlab qisqa 
muddatli xotirani y o 'q qilish mumkin yoki qisqa muddatli xotirani qoldirib 
uzoq m uddatli xotirani o 'c h irib tashlash m um kin ekan.
M aym unlarda o'tkazilgan tajribalar asosida quyidagi xulosaga kelindi. 
Qisqa va uzoq muddatli xotiralami mexanizmlari bir-birlari bilan mustahkam 
bo g 'lan g an b o 'lib , bir jarayonni ketm a-ket davrlari hisoblanadi. Birinchi 
davrda xotira izi kuchsizroq, ikinchi davrda esa m ustahkam roq bo ladi.