O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi mirzo ulug„bek nomidagi o„zbekiston milliy universiteti

Tabiiy muhit ifloslanishining tasniflanishi.
Sayyora miqyosidagi 
ifloslanish global ifloslanish deyiladi. DDT pingvin va oq ayiq 
organizmida topilgan. Regional (mintaqaviy) ifloslanish ma‘lum katta 
maydondagi o‗lkaga tegishli (Orolbo‗yi, O‗rta dengiz, Volga havzasi). 
Lokal (mahalliy) ifloslanish sanoat shaharlari, sanoat korxonalari atrofi 
uchun xos. Tabiat komponentlarining ham ifloslanishi kuzatilmoqda (suv, 
havo, tuproq, o‗simlik qoplami). 
Tabiiy muhitning ifloslanishida 7 mingdan ziyod kimyoviy 
birikmalar ishtirok etadi. Ular orasida zaharli, mutagen (irsiy o‗zgarishga 
olib keladigan) va kanserogen moddalar borligi aniqlangan. Bular orasida 7 
ta eng kuchli zararli moddalar ma‘lum: 1. Havodagi azot ikki oksidi (NO
2
), 
2. Havodagi benzol (C
6
H
6
ning organik birikmasi, sodda aromatik 
uglevodorod), 3. Suvdagi pestitsid, 4. Suvdagi nitratlar (azot ishqorining 
NO
3
tuzlari), 5. Oziq-ovqat va tuproqdagi qo‗sh oksidlar, 6. Oziq- 
ovqatlardagi polixlorlashgan difenillar (difenil C
6
H
5
- C
6
H
6
organik 
eritmada yaxshi eriydi), toshko‗mirdan olinuvchi smoladagi antrotsit 
yog‗da mavjud, 7. Tuproqdagi ishqor. 
Ifloslantiruvchi moddalarning tasniflanishi va umumiy ta‟rifi. 
Butunjahon sog„likni saqlash tashkiloti (BSST) ning ma‟lumoticha 
hozirda yarim mln. kimyoviy birikmalar foydalanilmoqda, shundan 40 
ming tasi inson sog„ligi uchun xavfli, 12 ming tasi zaharlidir. 
Ifloslantiruvchi moddalar uch guruhga ajratiladi: 1) Uglerod, azot, 
oltingugurt oksidlari, ammiak, galogenlar va ularga mos keluvchi 
ishqorlar, metallar (galvanik ishlab chiqarishda foydalaniladigan va ularni 
suvda erigan birikmalari) bu guruhga xos; 2) Barcha organik 
ifloslantiruvchilar, og‗ir metallar va ularning suvda erigan birikmalari va 
h.k.; 3) Molekulyar – genetik darajadagi ifloslantiruvchilarni mutagen 
(o‗zgaruvchi) ta‘sirini aniqlovchilar. Asosiy mutagenlar pestitsidlar, ba‘zi 
metallar, nitritlar, nitrobirikmalar, aromatik uglevodorodlar (1,2,3,4,5- 
jadvallar). 
Tabiiy ob‘ektlarning ifloslanish darajasini aniqlash uchun meyoriy 
ko‗rsatkichlardan foydalanish taklif qilinadi. Ruxsat etilgan meyor (REM) 

---

86 
– bu ifloslantiruvchilarning shunday konsentratsiyasidan iboratki, bu 
ko‗rsatkich insonga, tirik organizmlarga bevosita yoki bilvosita zararli 
ta‘sir etmaydi. 
Atmosferaning 
ifloslanish 
meyori. 
Bunda 
REM 
ikkita 
ko‗rsatkichlardan foydalaniladi: o‗rtacha sutkalik (uni uzoq ta‘sir etishi 
organizmda hech qanday patologik o‗zgarishlar va ta‘sirlar vujudga 
keltirmaydi), maksimal bir martalik chiqindilarni chiqarish. Bunda ham 20-
30 minut davomida yuqori darajadagi ifloslangan moddalarni muhitga 
chiqarish, bu ham yuqoridagidek organizmga ta‘sir etmaydi. 
Suv havzasining ifloslanish meyorlari. Gigienik REM, maksimal 
konsentratsiya inson organizmining kasallanishiga ta‘sir etmaydi va 
suvdan foydalanish sharoitlarini buzmaydi. REM ni aniqlash xavfli 
chegaralangan ko‗rsatkichlardan (XChK) foydalanish bilan bog‗liq. XChK 
uch guruhga bo‗linadi: sanitarli toksikologik, umumsanitar va organoleptik 
(sezish organlari orqali hid va mazasini aniqlash). 
Baliq xo‗jaligining REM – suv havzasining ekologik xavfsizligini va 
suv biotsenozlarining zararli moddalarga nisbatan holatini aniqlaydi. 
Ruxsat etilgan chiqindi (RECh) – ma‘lum vaqt mobaynida mavjud 
manbaning zararli moddalarini chiqarishi. Ruhsat etilgan oqim, tashlama 
(REO) – oqava suvlarning ifloslantiruvchi moddalarni havzaga tashlashi. 
Eng yuqori talab ichimlik suviga nisbatan qo‗yiladi. Davlat standarti 
(andozasi) ichimlik suvi va oziq-ovqat sanoatiga to‗g‗ri keladi (2874-73). 
Andoza ichish uchun qulay organoleptik ko‗rsatkichlar bo‗lishligini taqozo 
etadi: mazasi, hidi, rangi, tiniqligi, hamda uning kimyoviy tarkibini 
zararsizligi va epidemiologik xavfsizligi. Ichimlik suvida 4 g/m
3
miqdorda 
kam kislorod bo‗lmasligi lozim. Xlor ioni 350, sulfat 500, temir-0,3, 
marganets-0,1, mis-1,0, rux-5,0, allyuminiy -0,5, metafosfat-3,5, fosfat-3,5, 
quruq qoldiq 1000 mg/l dan kam bo‗lishi kerak. Bunday suv ichish uchun 
yaroqli. Suvni minerallashuvi 1000 mg/l dan ziyod bo‗lsa yaroqli emas, 
100 mg/l dan kam bo‗lsa ham yaroqsiz, tuz kamlik qiladi, distillangan suv. 
Suvni qattiqligi PH 6,5-8,5 atrofida bo‗lish lozim. 
Meyoriy ekologik jarayonlar. Standart, ya‘ni andoza – bu meyoriy 
texnik xujjat, faoliyatda foydalanish uchun aniqlangan meyor, qoida, 
talablar majmuasi bo‗lib ularga bo‗ysinish lozim. Meyor – 
foydalaniladigan maksimal miqdordagi resurs, yoki atrof-muhitga 
chiqariladigan chiqindi miqdori. Shu munosabat bilan suvdan foydalanish 
meyori, chiqindi meyori, sanitar-gigienik meyor va boshqalar ishlab 
chiqilgan. Normativ – belgilangan meyor – bu elementlar bo‗yicha tashkil 
qilingan meyor, resurslarni solishtirma sarfi, qaytimsiz kattalikdagi 

---

87 
iste‘mol. Ekologik belgilangan meyor insonga eng katta yoki eng kuchli 
darajada ta‘siri darajasida belgilanadi. Ekologik belgilangan meyor ikki 
ko‗rsatkich asosida ishlab chiqiladi: balansli va baholovchi. Balansli meyor 
maksimal miqdordagi resursni belgilaydi, Chunki u shu ishlab chiqarish 
darajasida mahsulot tayyorlashga etishi kerak. Bu usulda korxonaning 
rejali ko‗rsatkichlari va resurslarni sarf qilish limitlari aniqlanadi. 
Baholovchi meyorlar asosida ishlab chiqarish topshiriqlari, xo‗jalik 
faoliyatining atrof-muhitga ta‘sir mezonlari, kelajakdagi meyorlar 
aniqlanadi. Shuningdek, bu ko‗rsatkich ifloslanish xavfsizligi yoki xavfi, 
tabiiy muhitning buzilishi ham aniqlanadi.