R sayfullaye V a, B. M e n g L iy e V, G. Bo q iyeva, M. Q u r b o n o V a, Z. Y u n u s o V a, m a b u z a L o V a h o z I r g I

,WPm\,
 
[W P m -------
►WPm], 
[W P m «
— ►
 
w p j
Bu oraliq ko‘rinishlar bir qarashda an’anaWy bog‘lovchisiz, 
ergash gapli va bog'langan qo‘shma gaplaming ramziy ko'rinishidek 
tasawur uyg‘otadi. (Masalan, 
Bahor keldi va gullar ochildi 
—
[W Pm, W P m]
, 
Bahor kelsa, gullar ochiladi
[W Pm 
----- ► 
WP,,,]
va 
Bahor kelsa va gallar ochiha —
[W Pm 
<
------ ► 
W P m] 
kabi).
Aslida bu qurilish qoliplari qo'shma gap tarkibidagi sodda gapni 
bog‘lovchi vositaga ko‘ra emas, balki qo‘shma gap tarkibidan 
chiqarilganda inustaqil qo'Uana olish-olmaslik belgisi asosida 
amalga oshirilgan. Bunda, albatta, asos sifatida kesimlik turlari — 
MKSh va NKSh ga tayaniladi.
Demak, 
qo‘shrna 
gaplaming 
lisoniy Struktur 
turlarini 
belgilashda asosiy omil — qo'shma gap tarkibidagi toTiq 
shakllangan sodda gaplaming o'zaro munosabati va sodda gapning 
har birining nutqiy jarayonda qo‘shma gap tarkibida voqelangan 
ma’nolari bilan qo'llaaa olisli yoki qo‘llana olmasligi belgisi.
[ W P „ , W P m] u su llik k o ‘rin is h li q o ‘s h m a g ap
[ W P m ,W P m] 
qolipli qo‘shma gapning mohiyati shundaki, 
uning tarkibiy qismi bo‘lgan sodda gap kesimining har biri mustaqil 
shakllangan bo‘lib, ulami osongina alohida sodda gapga aylantirib 
yuborish mumkin: 1. 
Men seni o ‘ylayman, shuni bilasanmi?
(X.To‘xt.). 2. 
Borish kerak, borish kerak.
(X.TVxt.). 3. 
Yigitni
uchratish kerak, haytovur sovib qolgandir.(
N.Til.). 
4. 
Men seni
deyman, lekin sen kimni deysan?
(S. Nur.).
[W Pm,W P B]
usullik ko‘rinishli gaplarda mustaqil kesimlik 
shakli (MKSh)dagi ga.plar birlashtiriladi. Birlashish intonatsion va 
mazmuniy omil asosida, 
ko‘p hollarda bog‘lovchi vositasida 
amalga oshiriladi.
[W Pm, WPm] 
usullik ko‘rinishli qo‘shma gapni tashkil etuvchi 
sodda gap orasida turli ma’noviy munosabat mavjud boTadi. 
Masalan, mazkur qolip asosidagi 
0 ‘qituvchi keldi, dars boshlandi
gapida quyidagi rang-barang munosabatlar bor:
a) uzilishli birin-ketinlik;
b) uzilishsiz biria-ketinlik;
d) payt munosabati;
Q o ‘ shm a g a p a in g q u rilis h ig a k o ‘ ra ta s n ifi
400

---

e) natija munosabati;
f) sabab munosabati va hokazo. 
Bu munosabat 
har bir 
gapning tarkibidagi 
(W) va (Pm) lar, 
qo‘llangan bog‘lovchi 
vositaning ma’no va vazifalari bilan 
bog‘liq, bevosita sintaktik 
strukturaga daxldor emas. Chunki b ir fikrni turli sintaktik shaklda, 
turli fikrni bir sintaktik shaklda berish mumkin bo‘ladi.
Demak, 
IWPnl,W P m] 
usullik 
ko‘rinishining 
umumiy 
xususiyatini quyidagicha belgilab olamiz: 
[WPm,WPra] 
bu 
mnstaqil sodda gap sifatida qo‘llana oladigan birdan ortiq gapning 
nutqda ma’lum bir b o g ‘lovchi vosita bilan o'zaro bogianishi va 
bitta tugal ohangga, bitta gap to'xtam iga ega bo‘lishi. Ma’lum 
boladiki, [ W m, WPm ] [WPm-W Pm] umumiy qolipining oraliq bir 
ko'rinishi sifatida lison va nutqqa daxldor boiadi. [WPm,WPra] 
usullik qurilishli gap 
(W) va (Pm), shuningdek, (S) xususiyatiga 
ko‘ra farqlauadi.
[WPm, W œ] 
usullik ko‘rinishli gapni ular kengaytiruv- 
cliilarining 
xususiyati 
(tuzilishi, 
ifodalanishi), 
bog‘lovchi 
vositalarinirg xossalari asosida ham yanada kengroq va batafsilroq 
tavsiflash mumkin.
[VVPm ------- ► WPm] usullik ko‘rinishli qo‘shma gap
[WPm ------- ►WPm] usullik k o ‘rinishli gapda har ikkala sodda
gap ham shakllangan (Pm)ga ega bo‘lsa-da, birinchi gapning 
markazi mustaqil sodda gap kesimi (MKSh) b o ia olmaydi. U 
hamisha tobe gap markazini shakllantiruvchi 
vosita sifatida o‘z 
mazmunini namoyon qilish uchun o‘zidan keyin mustaqil holda 
namoyon bo‘la oladigan, voqelanishi uchun oldingi gapga ehtiyoj 
sezmaydigan gap b o ‘lishini taqozo qiladi. Boshqacha aytganda, bu 
usullik ko'rinishli g a p tarkibidagi oldingi sodda gapning kesimi 
NKSh bilan, keyingisi MKSh bilan shakllangan bo‘ladi: 1.