R sayfullaye V a, B. M e n g L iy e V, G. Bo q iyeva, M. Q u r b o n o V a, Z. Y u n u s o V a, m a b u z a L o V a h o z I r g I



Download 14,45 Mb.
Pdf ko'rish
bet599/604
Sana28.06.2022
Hajmi14,45 Mb.
#716478
1   ...   596   597   598   599   600   601   602   603   604
Bog'liq
61aeea691dd978.69736170

Firuza
toshli uzukni olar e/can, Saidaxonning ko ‘zlari quvonchdan yaltirab
ketdi.
(S.Ahm.). 2. 
Dilshoda guruchni endi tuzlagan ham ediki,
ichkaridan Anvar chiqib keldi.
(A.Qod.). 3. 
Botirjon telefonda endi
gaplashib bo ‘luvdiyam, choy ko'tarib 
Qirnizxon kirib keldi.
(N.Amin.). 4. 
Havo ochilsa, aylanishga boramiz■
(S.Nur.). 5. 
Unga
ustozi chindildan «barakalla», «barakalla» desa, Aziz ko'nglida to‘lib
turgan niyatini ham aytadi.
(S.Ahm.).
Bu gaplarning barchasidagi birinchi sodda gap mustaqil 
qo‘llana olmaydi, qoilanganda h a m ushbu qo‘shma gap tarkibidagi 
ma’noni lera olmaydi. Keyin turgan sodda gap esa bunday emas.
401


[W P m-------- ►WPm] turli qo‘shma gap tarkibidagi nomustaqil
kesimni liosil qiluvchi turli-tuman vosita bor. Nomustaqil kesim 
shaklining o‘zbek tilidagi usullik vakilí shart mayli qo'shimchasi 
[-ifl] dir. Masalan, 
Men o ‘qisam, u eshitadi
gapida 
U eshitadi
gapi 
o‘z holicha mustaqil sodda gap bo‘lib kela oladi, 
Men o ‘qisam
qismi esa. qo'shma gap tarkibidan tashqarida shu holicha mazkur 
m azm unni bera olmaydi.
[-sa] qo'shimchasi bilau shakllangan kesimli gap mustaqil 
qo'llanaverishi ham mumkin. Masalan: 1. 
Avra-astarini ag‘darib
mohiyatiga nazar tashlasangiz.
(S.Az.). 2. 
Qishloqqa borsam.
(A.Qah.). 3. 
Vatangadolikning men tortmagan azob-uqubati, ozori
bo‘Imasa 
kerak.
(S.Az.). 4. 
Nahotki, o'ldirsalar.
5. 
Menga,
Iskandariyadagi mashhur devonaga, Berlindan telegramma kelsa
bo‘ladimiF
(S.Az.). 6. 
Qani, hey Mamadali, gapirsang-chi..
(A.Qah.). t/shbu gaplarda [-sa] shart mayli qo‘shimchasi istak, 
achinish, sevinch, qistash 
kabi ma’noviy bo‘yoqlarga ega. Bu 
gaplar o'zidan keyin keluvchi gaplar bilan mazmunan bogianib, 
matn yaxlitligini ta ’minlasliga xizmat qiladi. Shu kabi gaplar 
qanchalik 
mustaqil qo‘llana olmasin, baribir o‘zidan keyin 
qandaydir qurilmakrning bo'lishini taqozo qiladi. Masalan, — 
Uyga
qaytsam. N im a deysiz? ~ Yaxshi bo'lardi
kabi.
[-so] 
biriktiruvchi unsur sifatida quyidagi mazmunning 
ifodalanislriga sabab bo'ladi:
a) payt: 
Borsam, joyi gulzor ekan, ko‘rsam o ‘zi jonon ekan.
(Qo‘shiqdan);
b) to ‘ siqsizlik: 
Alisher Navoiy dunyodan o'tgan bo'lsa, uning
asarlari tirik;
d) shart: 
Sen bo‘Imasang, gallar Iculmaydi, sen bo‘lmasang,
bo'lmaydi bahor.
[-sa] 
unsuri tobelik vositasi sifatida ko‘p hollarda ergash 
gapning kesimini shakllantiradi (yuqoridagi misollar). 
Mehmonlarni
j o ‘natdik, endi tarqalsak
gapidagi bosh gapni, 
Mehmonlar kelsa,
men ketsam
gapida ergash gapni ham, bosh gapni ham 
shakllantirgan.
[-¿a] unsurining qo'shma gap tarkibida shart mazmunini 
ifodalashi bir xil emas. [-5a] shaldli ba’zi gapda shart mazmuni 
kuchli bo‘lsa, ba’zilarida kuchsiz namoyon bo'ladi. Shart ergash 
gapli qo'shm a gapda shart ma’nosi o'ta kuchli bo'ladi: 
Siz
bo ‘Imasangiz, men yashay olmayman.
Boshqa ergash gapli qo'shma 
gaplarda 
shart 
ma’nosi 
boshqa ma’nolar 
«soya»sida juda 
kuchsizlanadi: 1. 
Aytsam, ko'nmadi.
2. 
Chaqirsam, eshitmadi.
402


3. 
Dutor chalib o ‘tirsam, tori uzilib ketdi.
4. 
Kim gapirsa, o'sha
aybdor sanaladi.
Ko‘rinadiki, [-sa] shart mayli shakli faqat shart ergash gapli 
qo‘shma gap uchungina xizmat qilmaydi.
[-(a)r+di]
shakli ham 
[W Pm-------► WPm] usullik ko‘rinishi-
dagi gapni hosil 
qiladi. Bu shakl ko‘p hollarda 
[-ar edi]
ko‘ritiishida keladi.
[-(a)r+di]
shakli qo‘shma gap tarkibidagi sodda gap kesimini 
shakllantirganda ikki xil vazifa bajaradi: 
Halim o ‘qirdi
gapida 
fe’lning zamon shakli vazifasida kelgan. 
Halim o ‘qirdi, ukasi
qo‘yinadi
gapida esa 
[~(a)rdi]
«o‘qigan bo'lardi» 
ma’nosini 
voqelantirishi uchun keying! gap zarur. Demak, bunday holda 
[~(a)rdi]
bog'lash, tobelash vazifasini bajarmoqda. Ko‘rinadiki, 
Halim o‘qirdi, ukasi qo‘ym adi
gapi omonimlik tabiatiga ega.
[-(a)r ekan]
shakli qo’shm a gapning [WPm----►WPn,] usullik
ko'ririshining ham nomustaqil kesimini shakllantiradi. Misol: 
Davrcn papirosini og'ziga kef tirar ekan, qo'li hayajondan qaltirardi.
[~(a)r ekan]
shakli [WPm,W Pm] qolipli gaplar uchun ham xizmat 
qiladi: 
Ukelar ekan, demak, mening bormagamm m a’qui
[-(a)r]
shakli qo‘shma gapning [WPm ----► WPm] 
usullik
ko‘rinishi hosilalari tarkibida kelganda quyidagi ma’nolarnr 
ifodalaydi:
a) shart: 
Agar ana shu ishga tnunosib hissa qo'shar ekanman,
xalq ishonchini oqlagan bo‘laman.(Sh
.Rash.);
b) payt: 
Jannat xola begona betob bola tepasida o ‘tirib, o ‘z
bolasini o ‘ylarkan, ko ‘zjárida/? dumalab tushayotgan achchiq yosh.la.ri
ajinliyuzlarini kuydirardi.
(S.Ahm.);
d) 
sabab: 
Kechani kecha, kunduzyii kunduz demay ter to‘k.ar
ekantniz, turmushimiz ham farovon bo ‘lishi shart.
f'Sh.Rash.j.
t
-gan edi]
shakli, odatda, [WPTO, WPm] qolipli gaplarni h am
hosil qiladi. Chunki bu ham omonimik tabiatli shakl. Lekin uning
Ya’ni:
Halim o ‘qirdi,
ukasi qo ‘ymadi.
Halim har kuni o ‘qir edi, bugun
esa ukasi qo ‘ymadi.
([WPm, W P J ) '
Halim o ‘qigan bo ‘lur edi, ukasi
o ‘qigani qo ‘ymadi.
([WPm--------► WPln] )
403


tarkibiga boshqa birlik kiritilishi bilan 
qo‘shma gap a’zolari 
orasidagi tenglik munosabatí so‘nib, tobelik muaosabati vujudga 
keladi. 
Masalan, 
Qopqon tomonga burilgan edi, baqiriq-chaqiriq
boshlandi
gapi 
[W Pm, W P m] 
va 
[W P m 
VVPm] 
qolipiga tushadi.
[-gan ham edi]: Ergash ko'ringan ham edi, bolalar yugurishdi.
(S .N u r.).
[-gan edi hamki]: Arz qilishga og‘iz juftlagan edi hamki,
kulimsirab turgan Burgut polvonga ko 

Download 14,45 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   596   597   598   599   600   601   602   603   604




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish