R sayfullaye V a, B. M e n g L iy e V, G. Bo q iyeva, M. Q u r b o n o V a, Z. Y u n u s o V a, m a b u z a L o V a h o z I r g I



Download 14,45 Mb.
Pdf ko'rish
bet597/604
Sana28.06.2022
Hajmi14,45 Mb.
#716478
1   ...   593   594   595   596   597   598   599   600   ...   604
Bog'liq
61aeea691dd978.69736170

Men yanglishmayman, 
balki qanoatlanib
so‘zlayman.
(A.Qod.).
I) 
ikki egali quriLmaning qurilish qolipi [(E j- WPmi) +(E
2

W2P ffl2)] ko'rinishida bo‘ladi: 
Bunda bulbul kitob o'qiydli, Bunda
qurtlar ipak to ‘qiydi.
(H.Olim.,).
(W )ga k o ‘ra
[WPm-WPm] 
tu r la r i: 
a) bir xil [W] li qurilmalar. 
[WPm-WPm]ning bu tu ri bir necha k o ‘rinishda bo'ladi:
la) (W) 
lari b i r xil so'zdan: 
Siz so ‘zlamasartgiz, men
so ‘zlamoqchi edim.
(A.Qod.);
lb) (W) lari bir xil turkumdan: 
Endi ortiq turma, tinch o'tir.
(A.Qod.).
2a) har xil 
(W ) 
li qurilma. Bunda 
(W ) 
lar turli turkumga oid 
so‘z bilan ifodalanadi: 1. 
Yoki mening ko ‘nglim hamina vaqt yosh,
Yoki senga chiroy umrbod y o ‘ldosh.
fM. Bob.). 2. 
Yana nima balo
ism lari bor, tilim ham kelishmaydi.
fOyb.).
(Pm )ga k o ‘ra [ W P m + W Pm ] t u r l a r i :
a) bir xil (Pm) li qurilmalar: 
Xotinim bordi, keldi.
(«Mushtum»);
b) har xil 
( P m) 
li qurilmalar: 
Qaraysanmi, qaray qolgin.
(«M ushtum»).
Demak, gap markazini shakllantirishda m uhim rol o‘ynaydigan 
(Pm) qo'shma gap tarkibidagi sodda gapda bir xil ham, har xil ham 
bo‘lishi mumkin. Shunday hoi ham bo ‘ladiki, 
( P m) 
umumiy — bitta 
bo‘lishi ham mum kin. Bunda endi qo‘shma gap emas, balki 
uyushgan gap vujudga keladi. M a’lumki, 
[ W P m+ W P m] 
qolipida 
(P m)
tarkibi har xil bo‘lgan hollarda o'zbek tilining tabiati uni 
qavsdan chiqarish im konini beradi. Chunki o‘zbek, umuman, 
turkiy tillarda, bir necha so‘zlar uyushganda umumiy shakl oxirgi 
so‘z tarkibida kelishi qonuniyatiga tayansak, bunday gaplarning 
qolipi 
[(W ,W )P ra] 
ko‘ rinishida bo‘ladi. Misollar: 1. 
Kelgan, ketgan
edim.
2. 
Men o ‘qigan, yozgan edim.
Kesimlarning h a r biriga ega qo'yilishi bilan ular uyushgan 
gapga aylanadi:l. 
Men kelgan, Jamshid ketgan edi.
2. 
Men o ‘qigan,
sen yozgan eding.
397


H a r bir kesimni sliakllantirish bilan uyushgan gap qo'shma 
gapga aylanadí: 1. 
Men kelgan edim, Jamshid ketgan edi. 2. Men
o ‘qigan edim, sen yozgan eding.
Susbtantsial tilshunoslik uqtirishicha, har bir lisoniy birlik 
ongimizda m a’lum bir shakl va mazmunning barqaror yaxlitligi 
sifatida yashaydi va xususiy hodisa sifatida nutqqa chiqadi. Bu 
nutqiy ko'rinish behisot> miqdorga ega. Biroq ular bilan lisoniy 
birlik 
(umumiylik,) onsida usullik ko'rinish mavjud bo'ladi. 
Yuqoridagi 
[ W F ni-W P m] 
usullik ko'rinish 
[W Pm, 
WPm], 
[W Pm -> 
W P m] 
va 
[ W P m 
<-> 
W P m] 
oraliq ko‘rinishlari orqali nutqiy gapga 
aylanadi.
Q o ‘shma 
gap tarkibiy qismlari o ‘zaro bog'lovchi yoki 
bog'lovchi vazifasidagi so‘z vositasida yoki mutlaqo ularsiz 
bog'lanadi. Bundan kelib chiqqan holda, qo^hma gaplarni 
bog‘lovchili va bogiovchisiz qo'shma gapga ajratish mumkin 
boiadi. 
Bog‘lovchili qo’shma gap grammatik vosita bilan 
bog‘langan qo‘shma gap, Ieksik-grammatik vosita bilan bog‘langan 
qo‘sh m a gap va leksik vosita bilan birikkan qo‘shma gapga ajraladi. 
Qo‘shim chaning 
funksiyasiga 
ko‘ra 
teng 
bog‘lovchili 
va 
ergashtiruvchi bog‘lovchili bog‘langan qo‘shma gap farqlanadi.
Q o ‘ shma gap tarkibida sodda gapning o'zaro munosabati 
asosida 
ham 
qo‘shma gapni tasniflash mumkin. Mazmun, 
grammatik va intonatsion munosabati nuqtayi nazaridan qo'shma 
gap quyidagi turlarga bo‘linadi:
1) tarkibidagi sodda gap bir-birini mazrnun va grammatik 
jihatdan taqozo etadigan qo'shma gap: 1. 
Kunlar isidi va paxtalar
yana q iy g ‘os oc/iildi. 2. Yovlariga osmon tutundir, shuning uchun
bag‘ri butundir.
(H.01.). 3. 
Agar dunyoning narigi burchiga sizni
opichlab borishga to‘g ‘ri kelsaydi, men sevina-sevina bajarardim.
(Oyb.). 
4. 
Men shunday bir ish qildimki, o'igunimcha bundan
faxrlanaman;
2)
tarkibidagi gaplar bir-birini mazmuniy va intonatsion taqozo 
etadigan, biroq grammatik jihatdan talab qilmaydigan qo'shma gap: 
1. 
Biz yetib keldik, kutubxona ochildi.
2. 
Menga pulkerak, qayerdan
olaman?
(Oyb.). 3. 
Siz ishonmayapsiz, ishonmaysiz hem.
4. 
Endi
men bir jumboq cytaman, sizdan javob kutaman.
3) tarkibidagi gaplar bir-birini na mazmuniy, na grammatik 
taqozo etadigan, biroq intonatsion yaxlit bo'lgan gap: 
i.U otasini
uyga tortdi, ukasi sekin qayrildi
(S.Nur). 2. 
Bahor keldi, yoz ham
kelib qoladi.
3. 
Sen o ‘z ishingni qil, men o ‘z ishimni.
3 9 8


Xullas, qo‘shma gapning o ‘zi kabi uning tasnifi ham tu rli- 
tuman. Quyida ulardan ayrimlarini keltiramiz (57-jadval): 
_________________________________________________
57-ja.dval
1.Gapning lisoniy sintaktik qolipiga ko‘ra
[WP
jt
,, W P J
[WPm
WPm]
[WPm 
^ W P J
2.Gap tarkibidagi b o g ‘lovchi vositalarga ko‘ra
Ohang
bilan
bog‘lan-
gan
[QG]
Teng
bog‘lovchi
bilan
bog‘lan-
gan
[QG]
Yuklam alar
bilan
bog‘langan
[QG]
Nisbiy
so‘zlar
bilan
bog'lan-
gan
[QG]
Tobe 
bog‘lovc h i­
lar bilan 
bog'langan 
[QG]
3. Q«‘shma gap tarkibiy qismlari orasidagi ma’noviy
birin-
ketinlik
sabab
o‘rin 
yoki
vazi-
izohlash
payt
yat
yoki
qiyoslash
ichki
fikr
4. Qo‘shma gap qismlari orasidagi funksional mimosabatlariga
ko‘ra
a) tenglik
b) tobelik
biriktiruv
9
zid-
lov
ayi-
ruv
ega- 
kesim; 
aniqlov- 
clii aniq- 
lanmish
to‘ldiruv-
chi
to ‘ldiril-
mish
hol-
hollan-
mish
5. Qo‘shma gaplarning ifoda maqsadiga ko‘ra
darak
so‘roq
buyruq
6. Qo'shmagap tarkibiy qismlariniag reallik va irrealligiga ko‘r a
real gap
irreal gap
ritorik gap (irreal gapga 
yaqin turadi)
3 9 9


Qo'shma gapning umumiy lisoniy qolipi [WPm-WPn,] bo'lib, u 
quyidagi yana uchta oraliq ko‘rinishga ajraladi:
[W P m 

Download 14,45 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   593   594   595   596   597   598   599   600   ...   604




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish