R sayfullaye V a, B. M e n g L iy e V, G. Bo q iyeva, M. Q u r b o n o V a, Z. Y u n u s o V a, m a b u z a L o V a h o z I r g I

Yashasin tinchlik.
6) buyruq-chaqiriq: 
Olg‘a!
Buyruq gapning bu turlari oliang jihatidan farqlanib turadi.
382

---

Buyruci g a p n in g kesim i, odatda, buyniq maylining ikkinchi 
shaxs, ba’zan u c h in c h i shaxs shaklidagi f e ’ldan bo‘ladi: 
Bor!
Chekilmasin!
K e s im birinchi shaxs buyruq maylidagi f e ’ldan 
bo‘lganda, gap o h a n g id a g i qat’iylik uni buyruq gapga aylantiradi: 
Noruus uchun huras h a y 1 ik!
Ba’zi liollarda a n iq lik maylidagi yaqin o ‘tgan zamon fe’l i ham 
buyruqni ifodalashi m am kin: 
Qani, j o ‘nadikf
Buyruí) gap k o ‘pincha undalmali va undovli bo‘ladi: 1. 
Hoy,
tezreq yuringlar. 2. JBozor, bu yoqqa fcel!
G a p d a s o ‘z tartib i. A k tu a l boMinish
Nutq individual tabiatga ega b o ‘lganligi bois, gapda ishtirok 
etayotgan so‘zlar 
ta r tib i ham erkin. Biroq bu «erkinlik» hech 
qaclion umumiy l i s o n i y qonuniyat doirasidan tashqarida bo‘lmaydi. 
So‘zlovchining n n a q sa d i, uslub talabi asosida so‘zlar um um iy 
tartibga ega bo‘lad i-
Har qanday n u t q í y gap, 
o‘zida ma’lu m voqelikni ifodalash 
bilan birga, so 'z lo v c h in in g axborot m aqsadini ham namoyon qiladi. 
Masalan, 
hm shid ma/ctabga ketdi
gapida, Jamshidning maktabga 
ketishi vcqeligi 
q a y d
qilinishi 
bilan 
birga, 
so‘zlovchining 
tinglovchiga J a m s h id n in g qayerga ketganligi haqidagi ma’lum otni 
yetkazish niyati h a m o ‘z aksini topgan. Shu boisdan gap 
lam shid
qayerga ketdi?
s o ‘ ro g ‘ íga javob b o ‘ladi. Demak, ushbu gapdagi 
voqelik Jam shidm ng 
qayerga ketganligi emas, balki kimning 
qayerga ketganligi, so ‘z!ovchining axborot maqsadi esa Jamshidning 
qayerga ketganligi 
haqidagi ma’lum otni tinglovchiga yetkazish. 
Gapni 
Maktabga 
Jamshid ketdi
shaklida 
o‘zgartirsak, voqelik 
oldingi gapdagi b i l a n b i r xil, biroq s o ‘zlovchining axborot maqsadi 
Maktabga kim k e td i
? s o ‘rog‘i orqali muayyanlashadi. Birinchi gapda 
harakatning yo‘n a lís h i, ikkinchi gapda harakatning bajaruvchisi — 
axborot mo‘ljali. 
G ap n in g axborot vazifasi nuqtayi nazaridan 
tuzilishi 
aktual tu z ilis h
deyiladi. 
Aktual 
tuzilmaning tarkibiy 
qismlari aktual bo ‘l a k deyiladi.
Aktual vazifa n u q ta y i nazaridan gapni tashkil etuvchi unsurlar 
tema (ma’lum) va r e m a (yangi) qismlarga b o ‘linadi. Gapning rema 
qisrni kom m unikativ 
(axborot) 
nuqtayi 
nazardan ahamiyatli 
bo'ladi. Savol a n a sh u remani aniqlash uchun beriladi. Gapning 
tema qismi ma’l u m b o ‘lganligi so‘ roq gapda aynan takrjrlanadi. 
Yuqoridagi g a p la rd a tem a-rem atik (aktual) bolinish quyidagicha 
(55-jadval):
383

---