Toshkent axborot texnologiyalari universiteti ganiev salim karimovich karimov madjit malikovich tashev komil axmatovich axborot xavfsizligi

ShaklSeansKalitBayt()
– seans uchun kalit shakllantirish bo‘lib, 
dastlabki matnni shifrmatnga va teskari yo‘nalishda almashtirishda BaytAlmash() 
shifralmashtirishini bajarish uchun foydalaniladi; mazkur shifralmashtirish kirishi 
shifrlash kaliti k va funksional kalit kf bo‘lib, chiqishi bayt sathida chiziqli 
massivlar B
sA
[256] va B
sAD
[256];

ShaklSeansKalit()
– seans uchun kalit shakllantirish bo‘lib, dastlabki 
matnni shifrmatnga va teskari yo‘nalishda almashtirishda Aralash() 
shifralmashtirishini bajarish uchun foydalaniladi; mazkur shifralmashtirish kirishi 
baytli elementlardan tarkib topgan chiziqli massiv Kst=[32] bo‘lib, chiqishi 
maxsus tuzilmali diamatritsalardan tashkil topgan (K1t , K2 ) yoki (K1 , K2t ) 
massivlar juftliklaridir;

ShaklBosqichKalit()
– seans davomida seans-bosqich kalitidan 
bosqich kalitini shakllantirish bo‘lib, dastlabki matnni shifrmatnga va teskari 
yo‘nalishda almashtirishda Qo’shBosqichKalit() almashtirishini bajarish uchun 
foydalaniladi; mazkur almashtirish kirishi chiziqli seans-bosqich kaliti massivi kse, 

---

109 
chiqishi bayt sathida berilgan ikki o‘lchamli Ke[8,4] massividir; 

Qo’shBosqichKalit()
– oddiy shifralmashtirish bo‘lib, dastlabki 
matnni shifrmatnga va teskari yo‘nalishda Holat va bosqich kaliti massivi Ke 
elementlari ustida istisnoli YoKI (2 moduli bo‘yicha bitlab qo‘shish) amalini 
bajarishdan iborat; mazkur shifralmashtirish kirishi bayt sathida Holat massivi, Ke 
massivi bo‘lib, chiqishi bayt sathida Holat massividir;

Qo’shHolat()
– oddiy shifralmashtirish bo‘lib, shifrlash bloklari ustida 
amalga oshiriladigan elektron kod kitobi rejimidan boshqa rejimlarda dastlabki 
matnni shifrmatnga va teskari yo‘nalishda XOR amali ishtirokida foydalaniladigan 
almashtirish. 
Shifrlash kriptografik modulini ishga tushirishda avvalo modulga shifrlash 
kaliti k va funksional kalit k
f
, o‘rnatilgan bosqichlar soni e hamda rejim 
m=ShBil
uchun initsializasiyalash vektori IV yuklanadi. Shuningdek, dastlabki matnni 
shifrmatnga almashtirish rejimida dastlabki matn, shifrmatnni dastlabki matnga 
almashtirish rejimida esa shifrmatn kriptografik modulning 
Holat 
massiviga 
yuklanadi. Shifrlash jarayonining boshlanishida ShaklSeansKalitBayt(k,k
f
), 
ShaklSeansKalit(K
st
) 
va 
ShaklBosqichKalit(k
se
) 
ishga 
tushiriladi. 
ShaklSeansKalitBayt(k,k
f
), ShaklSeansKalit(K
st
) shifralmashtirishlari chiqishida 
bayt sathida almashtirish massivlari va diamatritsaviy qismlardan tarkib topgan 
seans kaliti massivlari shakllantiriladi. Bu massivlar toki k, k
f
lar o‘zgarmas bo‘lib 
qolar ekan, keyingi seanslarda ham foydalanilaveradi. ShaklBosqichKalit(k
se
) 
shifralmashtirishi chiqishida boshlangich va har bir bosqich uchun shakllantirilgan 
bosqich kalitlari to‘plami shakllantiriladi. 
Elektron kod kitobi (Elektron kod kitobi) m=Ekk va shifr bloklarni ilaktirish 
(ShifrBloklarni ilaktirish) m=ShBil rejimlariga tegishli psevdokod keltirilgan.
Aralash(Holat,Ks), BaytAlmash(Holat,Ba), Qo’shBosqichKalit(Holat, Ke), 
Sur(Holat) 
oddiy 
shifralmashtirishlari 
va 
ShaklSeansKalitBayt(k,kf), 
ShaklSeansKalit(Kst), ShaklBosqichKalit(kse) va Qo’shHolat(Holatt, Holat) 
almashtirishlari keyingi bandda keltirilgan.
Shifrlash modulining dasturiy-apparatli shaklida funksional kalit yangilash 

---

110 
jarayonini 
ShaklSeansKalitBayt(k,k
f
), 
ShaklSeansKalit 
(K
st
), 
ShaklBosqichKalit(k
se
) almashtirish jarayonlari bilan qo‘shib olib borish maqsadga 
muvofiqdir. Unda shifr protsedurasiga ShaklSeansKalitBayt(k,k
f
), ShaklSeansKalit 
(K
st
), ShaklBosqichKalit(k
se
) natijalarini kiritish nazarda tutilishi lozim. 
Shifrlash protsedurasining psevdokodi quyida keltirilgan: 
Shifr (int blok soni, byte IV[32], byte kirish [blok soni] [32], byte chiqish 
[blok soni] [32], byte k[32], byte k
f 
[32], byte e) 
begin
byte k
e 
[8, 4], K
s 
[8, 4], K
e 
[8, 4] 
Holat [8, 4], Holatn [8, 4] 
if (m=Sh) 
ShaklSeansKalitBayt (k, k
f
) 
ShaklSeansKalit (K
st
) 
ShaklBosqichKalit (k
se
) 
for blok=1 step 1 to blok_soni 
Holat=kirish[blok] 
if (m=ShBil) 
if (blok=1) 
Holatn=IV 
else 
Holatn=chiqish[blok-1] 
end if 
Qo’shHolat (Holat, Holatn) 
end if 
for 
bosqich=1 step 1 to e 
Qo’shBosqichKalit (Holat, K
e
) 
Aralash (Holat, K
s
) 
Sur (Holat) 
BaytAlmash (Holat, B
a
) 
end for 

---

111 
Qo’shBosqichKalit (Holat, K
e
) 
Aralash (Holat, K
s
) 
Chiqish [blok]=Holat 
end for 
else
ShaklSeansKalitBayt (k, k
f
) 
ShaklSeansKalit (K
st
) 
ShaklBosqichKalit (k
se
) 
for blok=1 step 1 to blok_soni 
Holat=kirish [blok] 
Aralash (Holat, K
s
) 
Qo’shBosqichKalit (Holat, K
e
) 
for bosqich=1 step 1 to e 
BaytAlmash (Holat, B
a
) 
Sur (Holat) 
Aralash (Holat, K
s
) 
Qo’shBosqichKalit (Holat, K
e
) 
end for 
if (m=ShBil) 
if (blok=1) 
Holatn=IV 
else 
Holatn=kirish[blok-1] 
end if 
Qo’shHolat (Holat, Holatn) 
end if 
chiqish[blok]=Holat 
end for 
end if 
end 

---

112 
Simmetrik shifrlashning barcha tizimlari quyidagi kamchiliklarga ega: 

axborot almashuvchi ikala sub’ekt uchun maxfiy kalitni uzatish 
kanalining ishonchliligi va xavfsizligiga quyiladigan talablarning qat’iyligi; 

kalitlarni yaratish va taqsimlash xizmatiga quyiladigan talablarning 
yuqoriligi.
Sababi, o‘zaro aloqaning «har kim – xar kim bilan» sxemasida «
n
» ta 
abonent uchun 
n
(
n
-1)/2 ta kalit talab etiladi, ya’ni kalitlar sonining abonentlar 
soniga bog‘liqligi kvadratli. Masalan, 
n
=1000 abonent uchun talab qilinadigan 
kalitlar soni 
n
(
n
-1)/2=499500. Shu sababli, foydalanuvchilari yuz milliondan oshib 
ketgan «Internet» tarmog‘ida simmetrik shifrlash tizimini qo‘shimcha usul va 
vositalarsiz qo‘llashning iloji yo‘q.