A. A. Q od irov t ib b iy o t

MOSKVA FEODAL DAVLATI
DAVRIDAGI TIBBIYO T
XV asr oxirida R usiyaning sharqiy qism ida M oskva davlati vujudga 
keldi. Bu vaqtga kelib, Rusiya m o ‘g ‘u lla r hukm d o rlig id an ozo d b o ‘lgan 
edi. Buning natijasida Rus yerlarida m ustaqil iqtisodiy, siyosiy va m adaniy 
h ay o tn in g rivojlanishiga im k o n paydo b o ‘ldi. Ichki va tash q i b o zo r 
rivojlandi. Yangi savdo-sotiq va h u narm an dchilik m arkazlari kelib chiqdi. 
M adaniy h ayotda ham jo n lan ish yuz berdi. Bu davrdagi m u him m adaniy 
ja ra y o n la rd a n biri b osm a dastgohning ishga tush irilish i b o 'ld i. S h u n d an
so ‘ng h a r xil bosm a asarlar va k ito b lar n a sh r etila boshladi. B irinchi 
tibbiy asa rlar h am paydo b o ‘ldi. M asalan, 1658-yilda A .V ezaliusning 
"O dam ta n a s in in g a n a to m iy asi" n o m li asa ri ta rjim a q ilin ib , bo sib 
chiqarildi. A m m o, bu vaqtda ham tibb iyot asosan xalq tibbiyoti sifatida 
b o ‘lib qolaverdi. C h u n k i, m am lak atd a h a k im la r tayyorlaydigan o ‘quv 
yurtlari y o ‘q edi.
M oskva feodal d avlatida ham xalq tib b iy o tid an tash q ari, ib o d atx o n a 
tibb iy o ti h am b o r edi. lb o d atx o n ad ag i davolash usuli asosan d u o la r 
o ‘qish va diniy m aro sim larn i am alga osh irish d an iborat edi. A m m o, 
b a ’zan d o ri-d a rm o n la rd a n ham foydalanardilar.
1551 -y ild a "Stoglaviy sobor" ("Yuz bobli t o ‘plam ") nom li hu jjat 
chiq arild i. U n d a bosh q a ta d b irla r q a to rid a b e m o rla r va no giro n larn i 
cherkovlarga joy lash tirib , u larn i davolash zarurligi k o ‘rsatilgan edi.
XVII asrga kelib, M oskva davlatida b a ’zi bir tibbiy m uassasalar paydo 
b o ‘la boshladi. M asalan, 1620-yildu Moskva kremilida "Apteka mahkamasi" 
ta ’sis etildi. Bu m ahkam a dastlab, podshoh va uning oilasiga tibbiy yordam
ko ‘rsatishni uyushtirish vazifasini bajardi. K eyinchalik, bu m ahkam aning 
vazifasi an ch a kengaytirildi. M asalan, ch e t ellardan hakim lar ta k lif etish, 
hakim larning bilim ini sinab ko‘rish vazifalari topshirildi. M ahkam a harbiy 
qism larga h a k im la r tayinlash ishiga ham ra h b arlik qilardi. M ahkam aga 
d o ri-d a rm o n la r tayyorlash vazifasi ham topshirilgan edi. M ahkam a y an a 
b ir m uhim ish b ila n shug‘ullan a boshladi. U c h e t ellardagi tibb iy o ‘quv 
yurtlariga ta la b a la r yuborib, o ‘qim ishli h ak im lar tayyorlash ishi bilan 
shug'u llandi. M am lakatda yuqum li kasalliklar tarqalib ketishining oldini 
olish ishi h am m ah k am a ustiga qo 'y ilg an edi.
1654-yilda "A pteka m ahkam asi" h u z u rid a rus lekarlari (h ak im lari) 
m aktabi tashkil etildi. D astlab, m aktabga 30 ta talaba qabul qilingan edi.
122

---

0 ‘qish m uddati 5 yildan 7 yilgacha belgilandi. M aktabni bitirib chiqqanlarga 
"lekar" ("hak im "), degan unvon b erilardi. Bu m ak tab n i bitirg an larn in g
k o ‘pi harb iy qism larga yuborilardi.
R usiyada XVII asrga q a d a r kasalx o n alar b o ‘lm agan. B a’zan (u ru sh
davrida) h arb iy q ism larda g o sp italla r tashkil etilard i, xolos.
R usiyada birinchi doim iy kasalxona 1656-yilda ochildi. U n d a o ‘rinlar 
soni 15 ta edi. Bu kasalxonani badavlat rus savdogari M .F .R tish chev o ‘z 
m ablag‘iga qurdirgan edi. B irinchi d orixo na 1581 -yilda krem lda ochildi. 
U n i ingliz d o rish u n o si Jeym s F re n c h o ch g a n edi. Bu d o rix o n a, asosan 
rus podshosi va uning oilasiga dori tayyorlab berish bilan shug‘ullan ardi. 
Taxm inan yuz yil o ‘tganidan keyin 1672-yilda M oskvada ikkinchi dorixona 
ochildi. K eyin d o rix o n ala r soni k o ‘paya bordi. 1682-yilda rus podshosi 
P e tr I ning farm o n i bilan y an a 8 ta d o rix o n a b arp o etildi.
U v aqtlarda yuqum li kasalliklarga qarshi yetarli ch o ra-tad b irla r ishlab 
chiqilm agan edi. Shuning u ch u n m am lakatda tez-tez epidem iyalar tarqalib 
tu ra r va o d a m la r k o ‘plab n obud b o ‘lardilar. Bu ruslarning o ‘zidan tibbiy 
bilim ga ega b o ‘lgan h akim lar tayyorlashni taq o zo qilardi. S hu m aqsadda 
rus y o s h la rid a n o ‘q ish g a q o b iliy a ti b o ‘lg a n la r in i ta n la b , c h e t el 
d o r ilf u n u n la r ig a y u b o ra b o s h la d ila r. S h u la rd a n b irin c h is i Y u riy
D rogobichevskiy edi. U K rakov d o rilfu n u n in i bitirib, "Tibbiyot doktori" 
ilm iy d arajasin i oldi. K rakov d o rilfu n u n in i ikkinchi b o ‘lib G eorgiy 
Skorina bitirdi P.V.Postnikov ismli rusyigiti 1696-yilda Italiyadagi Paduya 
d orilfunun ini tugatdi. Shunday qilib, asta-sekin ruslardan ham o ‘qim ishli 
h a k im la r yetish a boshladi.
X V III asrga kelib, Rusiyada iqtisodiy va m adaniy rivojlanish boshlandi. 
Davlat m ahkam asida va ijtim oiy h ayotda b a ’zi islohotlar am alga oshirildi. 
A m m o, hali Rusiya o ‘z rivojlanishi jih a tid a n O vrupo m am lakatlariga 
nisbatan ancha orqada edi. Tibbiyot sohasida Rusiya Ovrupoga yetisha olmasdi. 
L ekin, rivojlanish davom etdi. 1721-y ild a "A pteka m ahkam asi" "Tibbiy 
boshqarm a"ga aylantirildi, boshqarm aning vazifasi an ch a kengaytirildi.
X V III asr boshida Rusiyada ju d a katta voqea b o id i. Petr I ning farm oni 
bilan 1725-yilda P eterb u rg d a F a n la r A kadem iyasi t a ’sis etild i. U nga 
p re zid en t qilib, tib olim i L .L .B lu m e n trast tay in lan d i. A kadem iyanin g 
b o sh lig ‘i tib olim i bo'lg an lig i tib b iy o t ilm ining riv ojlanishida m u him
aham iyatga ega boMdi. Akadem iyada talabalarga har xil fanlardan leksiyalar 
ham o ‘qilard i. T ibbiyot ilm iga alo h id a aham iyat berilardi. X ususan, 
anatom iya va fiziologiya sohalariga oid leksiyalar k o ‘proq o ‘qilardi.
P etr I ning farm oni bilan 1707-yilda M oskvada harbiy gospital va 
un ing q o sh id a tibbiy m ak tab b arp o etildi. S o 'n g ro q shu tibbiy m aktab 
asosida oliy o ‘quv yurti barpo etildi. Bu bilan Rusiyada tibbiy m utaxassislar 
tayyorlash ishiga asos solingan edi. B oshqa gospitallard a h am tibbiy 
m ak tab lar o ch ild i. A m m o, b u n d ay m ak tab lar dastlab kam va u n d a
123

---

o ‘qiyotgan talab a la rn in g soni oz edi. H a r b ir m ak tab d a 20 ta d a n talab a 
o 'q ird i. M ak tab lar ikki kategoriyali - 10 yillik va 5 yillik m ak tab lar 
m avjud edi. 10 yillikni b itirg an lar "katta lekar", 5 yillikni b itirg a n la r 
"kichik lekar" u nvonini olardilar.
1763-yilda "Tibbiy boshqarm a" asosida "Tibbiy kollegiya" t a ’sis etildi. 
Tibbiy kollegiyaning boshlig'i "P rezident" deb atalardi. Tibbiy kollegiya 
ilm iy u nvonlar berish huquqiga ega b o ‘ldi. Peterburgdagi m arkaziy tibbiy 
b o sh q a rm a d a n tash q ari, gubern iy alard a m ah alliy tibbiy id o ra la r h am
tashkil etildi.
1786-yilga kelib tibbiy m ak tab lar "T ibbiy -jarroh iy a bilim y urtlari"ga 
aylantirildi. Bularda o ‘qitish-tarbiya ishlari ancha takomillashtirildi. Tibbiy- 
jarrohiya bilim yurtlari, asosan jarrohiya sohasida mutaxassislar tayyorlardi.
1798-yilda P eterburg tibbiy-jarrohiya bilim yurti negizida oliy harbiy 
tibb iy o ‘quv y u rti (tib b iy -jarro h iy a akadem iyasi) tashkil etildi. M oskva 
ja rro h iy a bilim y u rti P eterburg tib b iy -ja rro h iy a A kadem iyasining filiali 
b o 'lib qoldi. X V III asr oxirigacha T ib b iy -jarro h iy a bilim y u rtlari 2000 
d a n o rtiq harbiy tibbiy xodim lar tayyorlab berdilar. A m m o, m am lak atd a 
odd iy fu q a ro larn i davolovchi tibbiy x o d im la r deyarli y o ‘q edi. 0 ‘sha 
vaqtdagi ilg‘o r rus ziyolilari fuqaroviy h a k im la r y etishtirish m asalasini 
k o ‘tarib chiqdilar. U lam ing tashabbusi bilan 1755-yilda Rusiyada birinchi 
dorilfu n u n t a ’sis etildi va uning tarkibiga tibbiyot fakulteti h am kiritildi. 
D orilfunun birinchi rus Akadem igi M .V .L om onosovning tashabbusi bilan 
tashkil etilgan edi. Afsuski, tibbiyot fakulteti ro ‘yxatda b o'lsa ham , am alda 
1764-yilga q a d a r ish la m a d i. C h u n k i, bu fa k u lte td a d a rs b e ru v c h i 
m utaxassislar y o ‘q edi. Tibbiy fakultet 1764— 1765-o‘quv yilidan boshlab 
ishlay bo shladi. C h et ellard an , xususan G o llan d iy ad a n o ‘q itu v ch ila r 
tak lif etilgan edi.
T ibbiyo t fa k u ltetin in g talab alari m axsus fo rm a - oq m etall tu gm ali 
yashil m u n d ir, bo shlariga u ch b u rch ak shaklli q alp oq kiyib yurardilar. 
Bellaridagi tasm a (kam ar)da shpaga osilgan b o ‘lardi. 0 ‘qish m uddati 4 yil 
edi. 0 ‘qish lar lo tin va o lm o n (nem is) tilid a olib b o rilardi.
M oskva d o rilfu n u n in in g tib biyot fak u lteti faqat talab a la rn i o ‘qitish 
b ilangina ch e k la n ib qolm ay, u tibbiyot fani soh asida ilm iy ish h am olib 
borardi. 1791-yilda M oskva dorilfununi ilm iy daraja berish huquqiga ega 
b o ‘ldi. S h u n d an so‘ng ruslardan ilm iy darajaga e g a b o ‘lgan m utaxassislar 
yetishib c h iq a boshladi. X IX asrning boshiga kelib, bo sh q a sh ah a rlard a 
(X ark ov, Q o z o n , K iyev) h am d o rilfu n u n la r o c h ild i. D o rilfu n u n n i 
bitirgan m utaxassislardan kelgusida ko ‘zga k o ‘ringan olim lar ham yetishib 
chiqdilar. T ibbiyot fakultetini bitirg anlard an b irinch i b o ‘lib, S .G .Z ib elin 
va M .Y a.M udrov olim b o ‘lib yetishdilar.