o lis h m u m k in , d e b o 'y la g a n la r v a s h u m a q s a d d a s o n - s a n o q s i z h a r x il k im y o v iy a n a liz la r
q ilis h b ila n s h u g u lla n g a n la r . R o z iy s h u n g a is h o r a q ilg a n b o 'l s a kerak.
A b u B ak r R o z iy
( 8 6 5 - 9 2 5 ) .
K asalx onada Abu B akr R oziyning u m u m iy rahbarligi ostida k atta va
kichik tab ib lar (hozirgi tilda assistentlar va o rdinatorlar) xizm at qilganlar.
K asalxonada h ar bir bem orga "kasallik varaqasi" to ‘ldirilgan. V araqaga
h a r kuni b em o rn in g ahvoli, unin g o rganizm id a ro ‘y bergan o ‘zgarishlar,
o ‘zini qanday sezishi, uni nim alar bezovta qilayotganligi, tom iri urishidagi
o ‘z g a rish la r batafsil yozib b o rilg an . S o ‘ng b u m a ’lu m o tla r fik rd a n
o ‘tkazib, u m u m la sh tirib , tu rli kasalliklarning kech ish i, u larn in g b e m o r
a ’zo larid a q an d ay o 'z g arish lar paydo qilishi va oqibatlari aniq lan g an va
kerakli davo ch o ra la ri ishlab chiqilgan.
R oziy d o ri-d a rm o n m asalasiga alo h id a ah am iy at bergan. D o rilarn i
to ‘g ‘ri ishlatish , ayniqsa m urak kab d o rid an fo y dalan ishd a xatoga y o ‘l
q o ‘ym aslik kerakligini t a ’kidlagan. Yangi k a sh f etilgan d o rin i kasalga
b erish d a n o ld in , u n in g t a ’sirini b iro r h ayvonda, m asalan, m ay m u n d a
sinab k o ‘rgan, so'ng bem orga tavsiya etgan.
R oziyning tibbiyot, u n in g m ohiy ati haqidagi fikrlari uning asarlarid a
o ‘z ifodasini topgan. Bu m asalada R oziy h am m a S harq hakim lari singari
m izojlar va ru tu b a tla r nazariyasiga asoslanadi. U m u m an , R oziyning
tib b iy o t ilm inin g m o h iy ati haqid agi fik r-m u lo h a zalari o ‘rta asr S harq
tibbiyoti darajasida b o ‘lgan. Lekin, b a’zi m asalalarda Roziy o ‘z zam onasidan
a n c h a ilgarilab ketgan edi.
R oziy o d a m ta n asin in g tuzilishi (a n ato m iy a ) va un in g funksiyalari
(fiziologiya)ni h am yaxshi bilgan. F ik rim izch a R oziy taqiq qilinishiga
q aram ay, a n a to m ik tekshirish b ilan sh ug‘u llan g an b o ‘lsa kerak.
U o d am a ‘zolarining tuzilishini o 'z id a n ilgari o ‘tgan ko ‘p hakim larga
n isb atan an iq ro q b ay o n etgan.
Roziy yaxshi tajribali va m o h ir jarro h ham bo'lgan. U sharq tibbiyotida
birinchilardan b o ‘lib, jarohatlarni bog‘lashda bint ishlatgan. M a’lum otlarga
k o ‘ra R oziy q o ‘y ich ag id an tayyo rlan g an ip (k etg u t)n i h am b irin ch i
b o ‘lib ishlatgan.
Roziy yuqum li kasalliklar haqida ham yaxshi tushunchaga ega bo'lgan.
X ususan, u bezgak, ch e ch ak , qizam iq, sil va m oxov kasalliklarini yaxshi
bilgan. U larn in g belgilarini an iq va batafsil tasvirlab bergan.
Roziy tibbiyotning nazariy va am aliy masalalariga oid ko‘p asar yozgan.
R oziyning m u h im asa rlarid an biri "M an surga b ag ‘ishlangan tibb iyo t
kitobi"dir. K itob 10 jild d a n iborat. B irinchi jild d a jx la m . an ato m iyasi
bayon etilgan." Ikkinchi jild m izojlar тШ Тячш я('bag‘ishlflngan I Ir.hinr.hL
jild d a g‘izo lar v a T lo riia rtia q td a s o ‘z y u ritiladi. T o jttio c h i jild. gigiyena
m asalalariga b ag ‘ishlangan. Bu kito b d a R oziy salo m atlik ni saq lashd a
gigiyenik qoidalarga rioya qilish ju d a m uhim ekanligini alohida ta ’kidlaydi.
Beshinchi jild kosm etika masalalariga bag‘ishlangan. O ltinchi jildda safarga
c h iq u v ch ilar u c h u n h a r xil tavsiyalar berilgan. M asalan, sayy oh lar va
savdogarlar safarda kasal b o ‘lib qolm aslik u ch u n qanday tadbirlarni am alga
61
oshirishlari kerakligi k o ‘rsatilgan. Y e ttin ch i jild d a j arro h iy kasalliklar va
ularni davolash usullari ko ‘rsatilgan. Sakkizinchi jild toksikologiya haqida.
Bu jildda Roziy har xil zaharlanishlar va ularga qarshi choralam i ko‘rsatgan.
T o ‘q q izin ch i jild da ayrim a ’zo larn in g kasalliklari, u larn i an iq lash va
davolash bayon etilgan. 0 ‘ninchi jild isitm ali kasalliklarga bag ‘ishlangan.
R oziyning o ‘sha vaqtdagi X uroson h u k m d o ri A bu S olih M ansurga
bag‘ishlangan kitobi tibbiyot tarixida m u h im am aliy'qoT nanm a sifatida
keng tarq a lg an edi. U n d a n ta b ib la r k o ‘p yillar o ‘z am aliy ishlarida keng
foydalanganlar.
Roziyning "C hechak va qizam iq" nom li kitobi ham m uhim aham iyatga
ega b o ‘lgan. U n d a R oziy bu h a r ikki kasalliklarning belgilarini ju d a aniq
va to ‘liq tasvirlab bergan, ular o 'rtasid ag i farqni k o ‘rsatgan. H a r birining
kec h ish i, o rg a n iz m d a q a n d a y o ‘z g a rish la r p ay d o qilishi va q an d ay
oqibatlarga olib kelishi m um kinligi k o ‘rsatilgan.
A bu B akr R oziyning tibga oid asarlari o rasid a hajm jih a tid a n eng
kattasi va m azm u n jih a tid a n eng to ‘lig‘i "T ibbiyotni t o ‘liq q am rab olgan
kitob dir. Kitob 25 jild d a n iborat. Bu kitobda A bu B akr Roziy nazariy va
am aliy tibbiyotda o ‘zigacha b o ‘lgan davrda erishilgan natijalarni to ‘plagan,
um u m lashtirgan va o ‘z tajribalari bilan boyitgan.
Abu Bakr Roziyning bu yuqorida k o ‘rsatib o ‘tilgan asosiy kitoblaridan
tashqari tibga oid yana quyidagi k atta-k ich ik asarlari m a ’lum .
A natom iyaga oid: ’’O dam tanasining tuzilishini o ‘rganish", "Yurakning
tuzilishi", "Jigarning tuzilishi", "K o ‘zning tuzilishi", "B o‘g ‘im larning
tuzilishi", "Q uloqning tuzilishi".
F iziologiyaga oid: "T a’m bilish", "T ashnalik ”, "K o‘rish va k o ‘zdan
n u r chiqm asligi", "K o‘z qorachig‘ining qoro ng‘ida kengayishi va yorug‘da
torayishi sabablari", "K o‘z qovog‘ining ochilib yopilishi va uning foydasi",
"O dam a ’zo larin in g ishi (funksiyasi)", "Y urakning ichki a ’zo lar bilan
b o g ‘liqligi", "Jinsiy aloqa haqida".
Ayrim kasalliklarga oid: "Podagra kasalligi va b o ‘g‘im lar yallig‘lanishi",
’^Sanchiqlar", "Bavosil kasalligi", "Teri kasalliklari", "M oxov kasalligi",
F alajlar", "B olalar kasalliklari", "S ham ollash kasalligi haqida".
Ja rro h iy kasalliklarga oid: "Jarro hlik o p eratsiy a lari”, "Ja ro h atlarn i
davolash", "C h iq q an -sin g a n larn i davolash", "Q on oqishi".
JJorish u n o slik g a oid: "D o rilar haqida", "D o ri tayyorlash usullari",
"Issiq m izojda ishlatiladigan surgi dorilar", "S u n ’iy dorilar", "Shifobaxsh
b alch iq , K ayf beruvchi ichim liklar", "K ayf berm ay d ig an ichim liklar",
P arhez haqida , "Sutning shifobaxsh xususiyati", "B em orni faqat parhez
bilan davolash".
62
Bu asa rlar o ‘z d avrida tib'uiy m ak tab lard a ta ’liin olayotgan ta la b a la r
u c h u n d astu r (darslik) b o ‘lib, xizm at qilganlar. U larning b a ’zilari O vrupo
tillariga (nem is, ingliz) taijim a qilingan va G ‘arb m am lakatlarida tarqalgan.
M asalan, "M ansurga bag‘ishlangan tib kitobi", "N onus alm asorius” nom i
bilan olm o n tiliga taijim a qilinib, Ovrupo do rilfununlarida darslik sifatida
foydalanilgan.
R oziy o ‘z za m o n asin in g ilg‘o r fikrli allo m alarid a n biri b o ‘lgan. U
fa q at k asa lla rn i d av o lash b ila n c h e k la n ib q o lm ay , xalq salom atligi
m asalalari bilan ham shug‘ullangan. M asalan, uning aholiga tibbiy yordam
ko’rsatish ishini tashkil qilish m asalalariga bag‘ishlangan quyidagi asarlari
m a ’lu m : " S h if o x o n a la r h a q id a " , " F a q ir la r t ib b iy o ti" , " S h o h la r
tibbiyoti", "T abiblarning bilim ini sinash". Bu asarlard a sog‘liqni saqlash
ish in i ta sh k il qilish h a q id ag i o ‘z fik r-m u lo h a z a la rin i ifo d ala y d i va
tavsiyalar beradi.
A bu B akr R oziy tibbiyot tarix i bilan h am sh u g ‘ullan gan . U o ‘zid an
ilgari o ‘tg an yirik hakim larning asarlarini q u n t bilan o ‘rgangan va ta rg ‘ib
qilgan. M asalan, u b u n d ay deb yozgan: "Tabib c h u q u r bilim li va yaxshi
tajribali m utaxassis b o ‘lib yetishishi u c h u n o ‘tm ishd ag i h ak im larn in g
asarlarini q u n t b ilan o ‘rganishi zarur. C h u n k i, tibbiyot ilm i k o ‘p asrlar
dav o m id a rivojlanib tako m illash g an . B unda m ing larch a tab ib larn in g
xizm atlari bor. K im d a-k im u larning asarlarin i q u n t b ilan o ‘rganib, bu
asarlam in g m o h iy atin i anglar ek an , u o ‘zining qisqa vaqtli u m ri davrida
ju d a k o ‘p k asallar o rtid a n yugurib yurib, o rttirg a n tajrib alarid a n k o ‘ra
k o ‘pro q n arsan i bilib o lad i, ch u n k i b ir kishi u h a tto m ing yil u m r
k o ‘rsa h a m , o 'z id a n ilgari o ‘tg an o lim larn in g tajrib asi b ila n tan ish
b o ‘lm asa, faqat o ‘z kuzatish lari bilan tib b iy o t ilm in i yetarli d arajad a
egallay olm aydi".
R oziyning bu fik r-m u lo h a zalari tibb iy o t tarix i ilm ining q an c h a lik
m u h im aham iyatga ega ekanligini k o ‘rsatadi. D a rh aq iq at tibbiyot ilm in i
p uxta egallash u c h u n u n in g kelib ch iq ish i, shakllanishi va bosib o ‘tgan
y o ii n i, y a’ni u n in g tarixini bilishim iz lozim . A bu B akr R oziy shunga
ishora qilm oqda.
A bu B akr R oziy u m rin in g oxirida k o ‘zi ojiz b o ‘lib qoldi va 925-yilda
o ‘zining tu g ‘ulgan shahri R ayda vafot etdi.
Abu B akr o ‘zidan so ‘ng katta ilm iy m eros qoldirgan. U tib ilm ining
nazariy va am aliy sohalariga oid k o ‘p asarlar yozgan. U larning h a r biri
ja h o n tibbiyot ilm iga k atta h azina b o ‘lib q o ‘shilgan. So‘nggi hak im lar bu
qim m atb aho asarlardan ko ‘p yillar foydalanganlar. Ibn Sino ham Roziyga
nisbatan katta hurm at bilan qaragan va uning asarlariga yuksak baho bergan.
Do'stlaringiz bilan baham: |