A. A. Q od irov t ib b iy o t

ARAB XALIFALIGI
MAMLAKATLARIDAGI TIBBIYO T
V II a s r n in g b o s h la r id a ta r q o q a r a b q a b ila la r i b i r l a s h t i r i l ib , 
m arkazlashgan arab davlati b arp o etildi. U arab xalifaligi, deb n o m oldi. 
A rablar islom dini bayrog‘i ostida urush qilib, boshqa k o ‘p m am lakatlarni 
bosib oldilar. S h arq d a H in d isto n va X itoygach a, G ‘arb d a Ispaniy a va 
P o rtu galiy agacha b o ‘lgan yerlarn i zab t etdilar. U la r o ‘zlari bosib olgan 
m am lakatlardagi fan, m adaniyat va texnika yangiliklarini o ‘zlariniki qilib 
o ldilar, yerli olim va fozillarni k o ‘p in c h a q irib tash lad ilar. T ibbiyot 
sohasidagi y u tu q larn i h am o ‘zlashtirdilar.
Z ab t etilg an m am lak atlard a arab dini (islom ), yozuvi va tili jo riy
qilindi. D avlat ishlari h am , fan, adabiyot ham arab tilida olib boriladigan 
b o ‘ldi. Ilm iy k itoblar, h a tto badiiy adabiyot h a m arab tilid a yozilardi. 
S h u n d ay qilib, "arab m ad an iy ati", "arab tibbiyoti", degan tu sh u n c h a
yuzaga keldi. Aslida esa bu m adaniyat va ilm -fan boshqa xalqlar tom onidan 
yaratilgan edi. T ibbiyotda h am shunday b o ‘ldi. B oshqa m am lakatlarning 
olim lari o ‘z asarlarini m ajb u ra n arab tilid a y ozgan lari u c h u n u lar arab 
olim lari, deb atalard ilar. A m m o, arab larn in g o ‘zlarid an h am o lim lar 
yetishib c h iq q a n edi. S h u la r q a to rid a tan iq li h a k im la r h am b o ‘lgan.
A ra b la rn in g tib b iy o ti avvalo, u la rn in g d in iy m u q a d d a s kito b lari 
"Qur’on" va "Hadis" da o ‘z ifodasini topgan. Bu kitoblarda tibbiyot, salomatlik 
va k a sa llik d a n xoli b o ‘lish m asala la rig a o id k o ‘p h ik m a tli s o ‘zlar, 
m aslah a tlar va tavsiyalar m avjud. A yniqsa, "H adis"da b u n d ay nasihat va 
tavsiyalar k o ‘p. S alo m atlik n i saqlash va kasalliklarning o ld in i olishda 
b irin c h i o ‘ringa poklik q o ‘yilgan. Bu y erda ikki xil poklik, jism on iy
ozodalik va ruhiy benuqsonliic ko'zda tutiladi. "Q ur’on"da bunday deyilgan: 
o ‘zlarini doim o pok va ozoda tutib yuruvchi bandalarni xudo o ‘ziga d o ‘st 
tutadi". "H adis"da aytilganki, pokizalik kishining z e h n -id ro k in i oshiradi, 
ta b ia tin i ra v s h a n q ila d i, c h iro y ig a c h iro y q o ‘s h a d i, u n i h a r xil
56

---

kasalliklardan saqlaydi. P okizalik salo m atlik u c h u n eng za ru r va m u him
om ildir. "H adis"da b u n d ay tavsiya berilgan: b u tu n tan an i ozo da saqlash, 
kam deganda haftada bir m arta h am m om ga tu sh ish , q o ‘ltiq osti, chov va 
boshqa tukli joylam i qirib turish, o y o q -q o ‘l tirno qlarin i o ‘stirib yuborm ay 
olib tu rish , h a r k u n i b ir m arta tish n i to zala sh , o g ‘iz va b u ru n n i to za 
suv bilan chayish, ovqatdan oldin va keyin, hojatxonaga kirib ch iqq and an
so ‘ng alb atta q o ‘lni yuvish zarur.
H adisda o ‘g ‘il b o lalam i xatna qilish salom atlikni saqlash ch o ralaridan
b irid ir, deyilgan. D e m a k , x a tn a o d a m la r o 'y la g a n id e k d in iy u d u m
b o ‘lm ay, salo m atlik ta d b iri hisoblangan.
K a sa llik larn i d a v o lash d a h a r xil d o ri-d a rm o n la rd a n fo y d alan ish
kerakligi h am ko'rsatilgan. "H adis"da yozilishicha qarilikdan tashq ari h ar 
qanday dardga qarshi d o ri-d a rm o n topiladi. U n d a yana bunday deyilgan: 
o ‘lim d a n tash q ari h a r q an d ay kasallik h am , agar u nga m uvofiq dori 
ishlatilsa tuzaladi. B em orlarni faqat yaxshi bilim va tajribaga ega b o ‘lgan 
tabib davolashi kerakligi t a ’kidlangan. B em o rlar o ‘zin i tabib, deb e ’lon 
q ilgan h a r b ir kishiga ishonaverishlari kerak em as, deb tay in lan g an . 
B unday tasodifiy k ishilar o d a m la r sog‘lig‘iga k o ‘p zarar k eltirishlari 
m um kinlig i o g ohlan tirilgan.
"H adis"da yuq um li kasalliklarning o ld in i olish cho ralarig a alo h id a 
a h am iy at berilgan. Bu h aq d a "H ad is"da "Agar b iro r jo y d a vabo paydo 
b o ‘lgan b o ‘lsa, b em o r yotgan uyga kirm angiz" deb tay inlang an.
"Q ur’on" kayf beruvchi ichim liklar va giyohvand m oddalarni iste’m ol 
q ilishni taqiqlaydi. U axloqiy b u zu q lik va shah v o n iy ishlarga b erilish n i 
h am qoralaydi.
Ayollar va bolalam ing, ayniqsa hom ilador ayolning sog‘lig‘ini saqlashga 
alo h id a ah a m iy a t berilgan. H o m ila d o r ayollar, yosh b o lalar va yangi 
tu q q a n ayollarga n isb atan m axsus rejim tavsiya etilgan. U la r m u su lm o n
d inida z a ru r q oidalardan biri hisoblangan ro ‘za tu tish d an ozod qilingan.
"Q ur’on" va "H adis'da bayon etilgan qonun-qoidalarni sinchiklab tahlil 
qilish sh u n i k o ‘rsatdiki, u lard a keltirilgan tavsiya va o ‘g itlarn in g k o ‘pi 
xalq tajribasidan olingan.
S hunday qilib, "Q ur’on" va "Hadis" ham sog‘liqni saqlash m asalalarida 
ijobiy rol o ‘ynagan. U larda keltirilgan tavsiya va nasihatlar zardushtiylam ing 
m uqaddas kitobi "Avesto"dagi tavsiya va nasihatlarga o ‘xshaydi.
"H adis"da ko ‘p ro q M u h am m ad payg‘a m b am in g tibbiyot va sog‘liqni 
saqlash sohasidagi o ‘gitlari keltirilgan. U la rd a n tash q ari xalq tajribasi 
h a m t o ‘p la n g a n . M u h a d d is la r (" H a d is ” to 'p lo v c h ila r ) s h u la rn in g
h am m asin i yig‘ib "Tibbi N abiy" ("Payg‘am b a r tabo b ati") n o m i bilan 
alohida kitob qilib chiqarganlar.
57

---

"Q ur’on" va "Hadis" qadimgi Arabiston tibbiyoti haqida m a’lum darajada 
tu sh u n ch a bersa ham , ular arablar tibbiyotini yetarlicha ifodalay olm aydi.
Q adim gi arablarda tajribaga asoslangan am aliy tib b iy o t ham m avjud 
edi. Bu tib b iy o t ayniqsa V II I—X asrlarda y uq ori d arajad a rivoj topdi. 
S h ah arla rd a kasalxonalar, sh ifoxonalar, d o rix o n alar b arp o etildi. Tibbiy 
m ak tab lar o ch ild i, yirik m utaxassis h ak im lar y etishib chiqdi. T ibbiyot 
ilm i rivojlandi. A ra b isto n d a tibbiyot ilm ining rivojlanishida qadim gi 
Y u n o n , R im va bo sh q a rivoj topgan m am lak atlar o lim larin in g asarlari 
m uhim rol o ‘ynadi. 0 ‘sha vaqtda ularning asarlari arab tiliga taijim a qilingan 
edi. X ususan o ‘sha davrda G ip p o k ra t, G a le n , O ribaziy, K o rn eliy , Sels 
asarlari arab tiliga taijim a qilingan edi. Buning natijasida arablar qadim gi 
Y unon, R im olim larining asarlari bilan tanishdilar. A rablam ing o ‘zlaridan 
ham , yirik hakim lar yetishib chiq qanlar. S h u nd ay m ash h u r hakim lardan 
biri A1i ibn Ahhos 
7a\]
r^viyHir Rn olim ch uqur bilim va k atta tajribaga ega 
b o 'lg a n . Bizga bu o lim n in g "S h o h o n a kitob" ("K ito b al-M alik ") nom li 
asari m a ’lum . A bbos Z ahraviy o ‘z k ito b id a am aliy tibbiyotga alo h id a 
aham iyat bergan. U ning fikricha bem orlarni kasalxonaga yotqizib davolash 
yaxshiroqdir. U ning yozishicha bu yerda bem orlarni sinchiklab tekshirish, 
u n in g h o lin i ko ‘zd an kechirib borish va m u o laja u sullarini oson am alga 
oshirish m um kin.
Y ana b ir k o ‘zga k o ‘rin g an arab h ak im i ja r r o h Abul Q osim ibn 
M uh am m ad edi. U jarro h iy operatsiyalarni ju d a m uvaffaqiyatli bajargan. 
X ususan, u b em o r q o vug‘id an to sh n i ch iq arib o lish, ch u rra (grija)ni 
o p e ra tsiy a qilish , ja r o h a tla r va c h iq q a n -s in g a n la rn i d av o lash , k o ‘z 
kataraktasini operatsiya usuli bilan davolashda ju d a m o h ir b o ‘lgan.
Bizga Ish o a ibn S ulavm on ism li yana bir arab hakim i m a ’lum . Bu 
o lim ich k i k asallik larn i yaxshi dav o lag an , p a rh e z ta o m la r, u lard a n
fo y dalanish usullarini yaxshi ishlab ch iq q an . O lim p arh ez m asalasiga 
katta aham iyat bergan. U bunday deb yozgan: "Agar sen b em orn i dori va 
p a rh e z b ila n dav o lash m u m k in lig in i bilsang p a rh e z n i tan la". A rab 
tibbiyotida dorishunoslik yaxshi ishlab chiqilgan. Arab halifaligi shaharlarida 
ta b ib l a r n i n g r e ts e p ti b ila n d o ri ta y y o r la b b e r a d ig a n d o ‘k o n la r
(d o rix o n a la r) b o ‘lgan.
A rab isto n d a yuqum li kasalliklarga qarshi c h o ra la r h am yaxshi ishlab 
ch iq ilg an edi. Y uqum li kasalliklar b ilan o g 'rig a n k ish ilarn i sog‘lardan 
alo h id a joylarga joylashtirganlar. U larn in g id ish -to v o q larin i h am ajratib 
q o ‘yganlar.
Arab tibbiyotida anatom iya va fiziologiya sohalari yaxshi rivojlanm adi. 
C h u n k i u larn in g m u q ad d as k ito bida o d am ja sa d in i yorish va an a to m ik - 
fiziologik tek sh irish lar o ‘tkazish m u m k in em as edi.