Мазкур ўқув-услубий мажмуа Олий ва ўрта махсус таълим

кузатишдан
, яъни субъектнинг ташқи оламни махсус 
таҳлилдан ўтказилган, мақсадга мувофиқ ва англанган тарзда, изчил идрок 
этишдан бошланади. Бу объект, унинг томонлари ва хоссалари ҳақида 
дастлабки, «хомаки» ахборот беради. Илмий тадқиқот кузатишлардан 
бошланади. Кузатувчи мўлжалланган кузатиш объекти ҳақида аниқ ва қатъий 
тасаввурга эга бўлиши, бор диққатини объектни кузатишга қаратиши, ишга 
ижодий ёндашиши, кузатувни режалаштириш ва уни бевосита амалга 
оширишда ўзининг бор маҳорати ва истеъдодини ишга солиши керак. 
Масалан, космик объектлар, қуёш тутилиши, юлдузлар, астероидлар ва шу 
кабиларни ўрганишда кузатувчи телескоп билан қуролланиши, микроблар, 
вируслар, бир ҳужайрали организмларни кузатиш учун эса микроскопдан 
фойдаланиши шарт. Кузатиш асбоблари, ускуналари ва механизмлари 
кўпинча олимнинг кузатишга нисбатан ижодий ёндашуви маҳсули бўлиб, 

---

80 
ўзининг мураккаблиги билан ажралиб туради. Масалан, Г. Галилей бир хил 
радиус ва ҳажмли, аммо ҳар хил материаллар (суяк, гипс, бронза, темир ва 
ҳоказо)дан ясалган шарларнинг тушишини кузатиб, жисмларнинг эркин 
тушиши қонунини кашф этди ва классик механиканинг эмпирик асосларини 
яратди.
Кузатиш
– 
бу билишнинг шундай бир методики, бунда субъект 
(тадқиқотчи) объектнинг тузилиши ва ривожланишига аралашмайди
. У 
тадқиқот объекти мавжуд бўлган шароитларни ўзгартирмайди, чунки унга 
ҳеч қандай таъсир кўрсатмайди. Асбоблар, илмий мосламалар ва 
механизмлар олимларга уларнинг кузатишларида ёрдам беради ҳамда 
эҳтимол тутилган кузатишлар доирасини кенгайтиради, масалан, инфрақизил 
телескоплар ва радиотелескоплар ёрдамида астрофизик олимлар юлдузли 
осмонни нафақат кўринадиган ҳолатда, балки электромагнит тўлқинлар 
доирасининг инфрақизил ва радиочастотали соҳаларида ҳам кўришга 
муваффақ бўлдилар. 
Кузатишнинг илмий билиш методи сифатида афзаллиги шундаки, у 
ўрганилаётган ҳодисанинг анча объектив манзарасини бериши мумкин. 
Илмий кузатиш - бу чинакам ижод, ҳақиқий маҳорат ва санъатдир, зотан, 
кузатиш объекти ўзининг барча хоссалари ва сирларини кузатувчига ошкор 
этишга интилмайди. Шунинг учун ҳам олим кузатиш жараёнида янги, 
қизиқарли ва ҳали билинмаган нарсани кўриш учун ўз ақл-идроки, хотираси, 
интуицияси ва сезгисининг бор ижодий имкониятларини сафарбар этади. Ҳар 
бир фанда объект ҳақида имкон қадар кўпроқ ҳаққоний маълумотлар ва 
фактлар тўплаш учун ўз кузатиш методлари ишлаб чиқилади. Кузатиш 
жараёнида олимнинг фаолияти икки ёқлама хусусият касб этади: у объектга 
нисбатан пассив, кузатиш жараёнини ташкил этиш, бунинг учун мувофиқ 
шарт-шароитлар яратишга нисбатан эса фаол, ижодий бўлади.