O’zbekiston respublikasi adliya vazirligi toshkent davlat yuridik instituti

 
yu.f.n.,
 
M.K.Najimov - 
XV bob, yu.f.n.,
 
N.Saburov - 
XVII bob. 
 
Mas’ul muharrirlar: 
O’zbekiston Respublikasi fan arbobi, yuridik fanlar doktori, professor 
H.B.Boboyev
va 
yuridik fanlar 
doktori X-T.Odilqoriyev.
 
Taqrizchilar: Akademik X..R.Rahmonqulov, yu.f.d., prof. M.M.Fayziev 
 
 
 
Davlat va huquq nazariyasi: 
Oliy o’quv yurtlarining huquqshunoslik mutaxassisligi 
bo’yicha ta’lim olayotgan talabalari uchun \Boboyev H.B., Islomov Z.M., Choriyorov U.; 
//Mas’ul muharrirlar: H.B.Boboyev, H.T.Odilqoriyev \.-T.: "Iqtisodiyot va huquq dunyosi" 
nashriyot uyi, 2000. - 528 b. Sarl. oldida.: O’zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi, 
Toshkent Davlat yuridik instituti.
I. Boboyev H.B. va boshq. 
Darslik davlat va huquq sohasidagi hozirgi zamon ilmiy konsepsiyalarini inobatga 
olgan holda tayyorlandi. U davlat va huquqni talqin etishdagi an’anaviy yondashuvlar bilan 
bir qatorda yangi muammolar hamda nuqtai nazarlarni ham qamrab olgan. Shuningdek, 
unda O’zbekistonda shakllanayotgan demokratik davlatchilik va huquqiy tizim 
xususiyatlariga oid nazariy xulosalar o’z ifodasini topgan. Davlat va huquqning mohiyati, 
mexanizmi, funksiyalari va islohotlar davridagi roli jonli tarzda bayon etildi.
Darslik talabalarga, magistrant, aspirant va yuridik oliy ilmgohlar o’qituvchilariga, 
mutaxassislarga, shuningdek, davlat va huquq masalalariga qiziquvchi barcha 
kitobxonlarga mo’ljallanadi. 

 Toshkent Davlat yuridik instituti 

---

3 
Kirish 
Yuridik bilim yurtlarida davlat va huquq masalalari an’anaviy tarzda alohida nazariy 
fan va o’quv predmeti - "Davlat va huquq nazariyasi" doirasida o’rganib kelinadi. U 
huquqshunoslik fanlari orasida yaqqol nufuzli mavqega ega. Mazkur fan o’zining 
metodologik va nazariy asos sifatidagi xususiyatlari bilan butun yurisprudensiya sohasida 
ajralib turadi. 
Davlat va huquq nazariyasi huquqshunoslikning nihoyatda boy, serqirra, shu bilan 
birga murakkab, sirli olamiga kirishning kaliti bo’lib xizmat qiladi. Huquqiy tafakkur, siyosiy 
va huquqiy dunyoqarash, ong hamda yuridik madaniyatni shakllantirish, jamiyatdagi 
davlat-huquqiy voqeliklar xususida muntazam tizimli bilimlar hosil qilish - bu fanning (o’quv 
kursining) asosiy vazifasidir. O’rganish hamda tadqiqot doirasiga "davlat", "huquq", 
"qonun", "demoqratiya", "hokimiyat", "siyosat" kabi jozibali, murakkab hodisalarni qamrab 
oluvchi ushbu fan huquqshunoslikning o’ziga g’oya qomusi sifatida maydonga chiqadi. 
Qolaversa, u talabalar talqini uchun huquq falsafasi, davlat va huquq sotsiologiyasidek 
qiziqarli yo’nalishlarni o’zida mujassam etadi. Bir so’z bilan aytganda, huquqshunoslik 
ilmining umumnazariy zaminini tashkil qiladi. 
Insoniyat qadim zamonlardan buyon davlat va huquq masalalariga katta qiziqish 
bilan munosabatda bo’lib keladi. Davlat hokimiyati hamda huquqiy hayot hodisalari hamma 
zamonlarda alohida dolzarblik kasb etib kelganligi barchaga ayon. Bu voqeliklar mustaqil 
O’zbekiston Respublikasi uchun ham nihoyatda muhim ahamiyatga ega. Zero, yangi 
demokratik davlatchilik binosini barpo etayotgan jamiyatimiz davlat,
demoqratiya, huquq, 
qonunchilik, xalq hokimiyatchiligi, inson huquqlari kabi qator kategoriyalar mazmun-
mohiyatini qayta mushohada yetishga muhtoj. Davlat va huquq nazariyasi davlat hamda 
huquqning vujudga kelishi, rivojlanishi va namoyon bo’lishining eng umumiy 
qonuniyatlarini ochadi, ularni ilmiy talqin etadi, ilmiy ta’rif va tavsifini yaratadi. Fanning bu 
funksiyasi biz uchun juda zarurdir. 
Biz yaqin o’tmishimizda sinfiy hukmronlikning quroli sifatida davlat haqidagi 
markscha g’oyani shior qilib olib, bu nazariyani dogmaga, davlat va huquqni esa sinfiy 
kurash, sinfiy raqiblarni engish vositasiga aylantirgan edik. Mustaqillik tafakkurining 
mahsuli sifatida bu borada ham yangicha nazariy qarashlar qaror topdi. O’zbekiston 
Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov talqinida davlat va huquq yangicha tavsifga ega bo’ldi. 
"Demoqratiya sharoitida, - deb ta’kidlaydi yurtboshimiz, - davlat ijtimoiy qarama-
qarshiliklarni zo’rlik va bostirish yo’li bilan emas, balki ijtimoiy kelishuv, xalq ta’biri bilan 
aytganda, murosai madora bilan bartaraf yetish vositasiga aylanadi.
Huquqning o’ziga esa ijtimoiy hamjihatlik va kelishuvga asoslangan ijtimoiy tartib-
intizomga erishish, erkinlik, adolatparvarlik va tenglikni vujudga keltirish vositasi sifatida 
yondashiladi"
1
. 
Bugungi o’zbek jamiyati o’zi uchun huquqiy davlat, inson huquqlari va shaxs 
erkinligi, demokratik fuqarolik jamiyati, siyosiy hurfikrlilik (plyuralizm), hokimiyatlar 
taqsimlanishi, qonun ustuvorligi, mustaqil sud hokimiyati kabi fundamental tushunchalarni 
qayta kashf etmoqda. Tan olish lozimki, jamiyat ijtimoiy-siyosiy va ma’naviy hayotini 
zamonaviy ma’rifiy tamoyillar asosida isloh yetishda davlat va huquq benihoya katta rol 
o’ynaydi. Shu bois davlat tuzilishi, demokratik siyosiy tuzilishning mavjud bo’lishi, huquqiy 
munosabatlar oqilona tizimining tashkil etilishi ko’p jihatdan mamlakatimizdagi davlat-
huquqiy institutlarning faoliyatiga bog’liqdir. 
Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy va ma’naviy 
1
I.A.Karimov. Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir. 3-tom. T. “O’zbekiston” 1996. 20-bet. 

---

4 
islohotlar mustahkam huquqiy zaminga tayangin va qat’iy davlat-siyosiy ta’minlanish 
mexanizmlariga ega bo’lgan taqdirdagina samarali bo’lishi isbot talab etmaydigan 
aksiomadir. "Mustahkam huquqiy negiz bo’lgandagina, - deydi I.A.Karimov, - o’zini 
oqlamagan eski tizimni to’la ishonch bilan qayta qurish, madaniy bozor iqtisodiyotiga ega 
bo’lgan yangi jamiyat qurish mumkin"
2
. Ayni vaqtda, davlatning faol tashkilotchilik va ijobiy 
bunyodkorlik roliga ham alohida urg’u beriladi. "Davlat butun xalqning manfaatlarini 
ko’zlab, islohotlar jarayonining tashabbuskori bo’lishi, iqtisodiy taraqqiyotning yyetakchi 
yo’nalishlarini belgilashi, iqtisodiyotda, ijtimoiy sohada va suveren davlatimizning ijtimoiy-
siyosiy hayotida tub o’zgarishlarni amalga oshirish siyosatini ishlab chiqishi va izchil 
ro’yobga chiqarishi kerak"
3
. 
Mustaqillik yillari mobaynida yurtimizda demokratik huquqiy davlat va bozor 
iqtisodiyotini qaror toptirish yo’lida huquqiy jihatdan ko’pgina ishlar qilindi. Respublikada 
davlat idoralarining, shu jumladan, huquqiy muassasalarning izchil tizimi 
shakllantirilmoqda. Demokratik institutlari hayotimizga olib kiruvchi va bozor 
munosabatlarini ma’rifiy shaklda joriy yetishga imkon beruvchi qonunlar majmui 
yaratilmoqda. Hozirgi vaqtda yangi iqtisodiy munosabatlarni shakllantiruvchi, demokratik 
siyosiy tizim tarkibiy tuzilmalarini hamda fuqarolik jamiyati bo’ginlarini vujudga keltiruvchi, 
inson huquqlari kafolatlari tizimini qaror toptiruvchi, bir so’z bilan aytganda, butun ijtimoiy-
siyosiy hayotimizning huquqiy negizini barpo etadigan 300 dan ziyod qonun hujjatlari 
qabul qilindi. Ayniqsa, O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining qabul qilinganligi o’tgan 
mustaqil rivojlanish davrimizdagi qonun chiqarish faoliyatining gultoji bo’ldi. Konstitutsiya 
yosh davlatimiz chinakam mustaqilligining buyuk ramzi, yangi ijtimoiy va iqtisodiy 
munosabatlar dunyoga kelishining mustahkam poydevori bo’lib xizmat qilmoqda. 
Davlat va huquq nazariyasi jamiyatimiz hozirgi hayotida (sodir bo’layotgan siyosiy, 
ijtimoiy, huquqiy jarayonlarni izohlashga, ularning ilmiy talqinini berishga, taraqqiyot 
qonuniyatlaridan kelib chiqqan holda bu voqeliklarning ijobiy va salbiy xususiyatlarini 
aniqlashga safarbar etilgan. Fanning Yana bir muhim vazifasi ro’y berayotgan jarayonlarni 
chuqur tadqiq va tahlil qilib, davlatchilik hamda huquqiy rivojlanishimizning kelgusidagi 
yo’llarini ilmiy bashoratlashdan iboratdir. 
Mazkur darslikni yaratishda mualliflar jamoasi nafaqat mustaqillik yillarida 
to’plangan davlat-huquqiy tajribamizga, konstitutsiyaviy tamoyillar va nazariy bilimlarga, 
balki umuminsoniy hamda milliy ma’naviy qadriyatlarga, hozirgi zamonda dunyoda mavjud 
davlatchilik va huquqshunoslik konsepsiyalariga, shuningdek xalqimizning asrlar osha 
shakllanib kelayotgan boy huquqiy merosiga ham izchil tayandi. O’zbek davlatchiligi tarixi 
o’z ildizlari bilan asrlar qa’riga borib taqaladi va uch ming yildan ko’proq davrni o’z ichiga 
oladi. Qadimiy Turon, Movarounnahr, Turkiston hududida ravnaq topgan davlatlar jahon 
madaniyatini rivojlantirishda yorqin iz qoldirgan. Biz o’ta noyob huquq yodgorliklariga, 
benazir ilmiy yuridik merosga egimiz. Bular - "Avesto", Burhoniddin Marg’inoniyning "Al-
Hidoya", Abu Iso at-Termiziyning "Dastur-al muluk", Abu Nasr Forobiyning "Fozil odamlar 
shahri", Alisher Navoiyning "Tarixi muluki Ajam", Amir Temir "Tuzuklari", Nizomulmulkning 
"Siyosatnoma", Xo’ja Ahmad Yassaviyning "Hikmat", A. Xallofning "Usulul fiqh" asarlari va 
boshqalardir. Milliy tariximiz, davlatchiligimiz ravnaqi va umumbashariy taraqqiyot rivojiga 
bebaho hissa qo’shgan alloma ajdodlarimizning huquq va uning jamiyat hayotidagi 
ahamiyati xususida qoldirgan ilmiy merosi, siyosiy-huquqiy qarashlari har tomonlama 
o’rganishga munosibdir. Ushbu huquqiy qadriyatlarni bugungi avlod huquqiy tafakkuriga, 
ongu shuuriga singdirish, sharqona demoqratiya tamoyillari mazmunini tavsiflash va ilmiy 
asoslashda fanimiz muhim rol o’ynashi lozim. 
2
I.A.Karimov. Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir. 3-tom.
Т., 1996, 192-bеt. 
3
I.Karimov. O’sha asarda
, 178-bеt

---

5 
Davlat va huquq nazariyasy milliy istiqlol mafkurasi mohiyatidan kelib chiqqan holda 
aholining huquqiy ongini va yuksak huquqiy madaniyatini shakllantirishga, ular faoliyatida 
qonun ustuvorligi, qonunga hurmat va unga itoatgo’ylik ko’nikmalarini hosil qilishga xizmat 
qiladi. 
Darslik yuridik oliy oquv yurtlari talabalari va huquq asoslarini o’rganayotganlar 
uchun mo’ljallab yozilgan bo’lib, undan shuningdek sud, prokuratura, milliy xavfsizlik, 
advokatura, bojxona, soliq, ichki ishlar idoralarining xodimlari va boshqa yurist 
mutaxassislar foydalanishlari mumkin. 
Talabchan kitobxonlar ushbu darslikning sifatini yaxshilash borasida o’z 
mulohazalarini bildirib, uning keyingi nashrlari Yanada mukammal bo’lib chiqishiga yordam 
beradilar degan umiddamiz.