Kuchaytrgichlar

---

Kuchaytrgichlar 
Fan va texnikaning turli sohalarida kuchaytirgich deb ataladigan qurilmalar 
keng tarqalgan. Kuchaytirgichlarning turlari ko’p bo’lib ular kuchsiz (zaif) 
signallarni kuvvatini yordamchi energiya manbasi hisobiga kuchaytirishdan iborat. 
Yordamchi energiya manbani turiga bog’liq holda kuchaytirgichlar quyidagi 
guruhlarga bo’linadi: elektron kuchaytirgichlar, magnitli, gidravlik, pnevmatik va 
qo’shma kuchaytirgichlar va x.k. 
Kuchaytirgichlar ichida elektron kuchaytirgichlar radioaloqa, avtomatika 
hisoblash texnikasi (HT) va ko’pgina radioelektron qurilmalarda keng qo’llaniladi. 
Boshqacha qilib aytganda, elektron kuchaytirgichlar barcha elektronika qurilmalari-
ning asosini tashkil etadi. Biz faqat elektron kuchaytirgichlar bilan tanishamiz. 
Elektron kuchaytirgich deb signal formasini buzmasdan uning amplitudasini 
bir necha barobar kuchaytiradigan qurilmaga aytiladi. elektron kuchaytirgichlarning 
ham turlari ko’p bo’lib, ular vazifasiga qarab turli maqsadlarda qo’llaniladi. 
Radioaloqa, avtomatik va HTsi qurilmalarini ishlashini kuchaytirgichsiz tasavvur 
qilish qiyin. Buni quyidagi misollarda ko’rish mumkin. Masalan, radioaloqada radio 
uzatish qurilmasida mikrofon zanjiridan olinadigan elektr signali juda zaif 
bo’lganligi uchun uni antenna yordamida tarqatib bo’lmaydi. Albatta bu erda 
uzatiladigan xabar signali (quvvati) amplitudasi bir necha ming marta 
kuchaytirilgandan keyin uzatiladi. Shuningdek radioqabul qilish qurilmasida 
antennadan yuzaga keladigan yuqori chastotali elektr signali nihoyatda kuchsiz 
bo’lganligi uchun undan foydalanishning iloji yo’q. Shuning uchun bu elektr 
signallari quvvati maʻlum darajaga kuchaytirilgandan so’ng ulardan foydalanib 
radioaloqani amalga oshirish mumkin. 
Avtomatik boshqarish qurilmalarida esa datchiklardan olinadigan chiqish 
signali avtomatik sistemalarning ijrochi qurilmasini ishga tushirish (boshqarish) 
uchun ko’llaniladi. Lekin ko’pincha datchiklardan olinaditgan chiqish signali 
quvvati ijrochi qurilmalarini ishga tushirish uchun etarli bo’lmaydi. Buning uchun 
signal quvvatini elektron kuchaytirgichlar yordamida kerakli darajagacha 
kuchaytirishni talab etadi.
Endi elektron kuchaytirgichlarda signallar qanday qilib kuchaytirilishini 
ko’raylik. Barcha kuchaytirgichlar singari elektron kuchaytirgichlarda ham 
boshqaruvchi element yordamida kam energiya sarf qilgan holda tok manbalarining 
energiyasini boshqarish jarayonidan foydalaniladi. Agar energiyani boshqarish 
uzluksiz, bir meʻyorda va o’zgarish qonuni saqlangan holda bo’lsa, bunday 
jarayonni kuchaytirish jarayoni deb ataladi.
Elektr signallarini kuchaytirish aktiv (chiziqli bo’lmagan, boshqaruvchi) 
elementlar: elektron lampalar, tranzistorlar va boshqa elektron asboblar yordamida 
amalga oshiriladi. 
Kuchaytirish jarayonini 10.1-rasmda ko’rsatilgan sxema yordamida 
tuShuntirish mumkin. Bu erda o’zgarmas tok manbai bilan ketma - ket qilib ikki 
qarshilik R
i 
boshkaruvchi (o’zgaruvchan va R
n 
o’zgarmas nagruzka qarshiligi 
ulangan. R
i
chizikli bo’lmagan aktiv element qarshiligi bo’lib, bu qarshilik kattaligi 

---

beriladigan boshqaruvchi signal kuchlanishi taʻsirida o’zgaradi. Bu o’zgarish juda 
keng oralikda bo’lib, manba energiyasi sarf bo’lmagan yoki juda ham oz miqdorda 
sarf bo’lgan holda sodir bo’ladi. Lekin R qarshilikda ajraladigan quvvat katta 
miqdorga erishadi. Shunga ko’ra boshqaruvchi elementning vazifasi o’zgarmas tok 
manbai energiyasini R
n
nagruzka qarshiligiga uzatilishini boshqarishdan (tartibga 
solishdan) iborat. R
i
qarshilik (boshqaruvchi element) vazifasini elektron lampa yoki 
tranzistor bajaradi. Boshqaruvchi element ko’pincha aktiv element deb ataladi.
Aktiv element kichik inertsiyali bo’lganligi uchun fizikaviy jarayonlar juda 
katta tezlikda sodir bo’ladi. Shunday qilib kuchaytirish jarayonida qam quvvatli 
manba yordamida katta quvvatli manba energiyasi boshqariladi. 
Kuchaytirgichda maʻlum qonuniyat asosida katta quvvatli manba energiyasini 
kam quvvatli signalga uzatiladi deb hisoblash mumkin. Boshqacha qilib aytganda, 
elektron kuchaytirgich katta quvvatli manba energiyasini kam quvvatli signalga 
uzatilishini amalga oshiruvchi qurilmadir. 
Har qanday elektron kuchaytirgich 3 ta asosiy qismdan iborat deyish mumkin. 
1.
Boshqaruvchi (kuchaytiruvchi element); 
2.
Nagruzka-isteʻmolchi; 
3.
O’zgarmas tok manbai. 
Kuchaytirgichning qolgan barcha qismlari yordamchi elementlar hisoblanadi. 
Boshqaruvchi elementning turiga qarab kuchaytirgichlar lampali yoki Yarim 
o’tkazgichli (tranzistorli, mikrosxemali) bo’ladi. Hozirgi vaqtda mikrosxemali 
kuchaytirgichlar barcha elektron qurilmalarning asosini tashkil etadi. 
Nagruzka qarshiligining turiga qarab kuchaytirgichlar rezistorli, rezonansli 
(tanlovchi) va transformatorli kuchaytirgichlarga ajratiladi. Rezistorli (aktiv 
qarshilikli), transformatorli va droselli kuchaytirgichlar baʻzida aperiodik 
kuchaytirgichlar deb ham ataladi. Rezistorli kuchaytirgich ko’pincha qarshilikli yoki 
RC- kuchaytirgich deyiladi. Barcha kuchaytirgichlarda jumladan RC - 
kuchaytirgichda ham kuchaytirilgan signal nagruzka qarshiligi-dan olinadi. 
Kuchaytirgichlarda kuchaytirilgan signal nagruzka qarshiligidan olinadi. 
Rezonans kuchaytirgichlarda nagruzka vazifasini tebranish konturlari bajaradi. 
Bog’lanish tebranish konturidan iborat tanlovchanlik kuchaytirgichi o’zgarmas 
polosali kuchaytirgichlar deyarli to’g’ri turtburchak shakliga yaqin o’tkazish 
oralig’iga (polosasi)ga ega. Shuning uchun ular signal spektridagi tebranishlarning 
maʻlum chastota oraligini kuchaytirib beradi.

---

Kuchaytiriladigan signal chastotasining qiymatiga qarab kuchaytirgichlar past 
chastotali, yuqori chastotali va o’zgarmas tok kuchaytirgichlariga bo’linadi. Past 
chastotali kuchaytirgichlar tovush chastotasidagi signalarni kuchaytirish uchun 
xizmat qiladi. O’zgarmas tok kuchaytirgichlari, o’zgarmas tokni hamda juda past 
chastotali signalarni kuchaytirishga mo’ljallangan. 
Yuqori chastotali kuchaytirgichlar yuqori chastotali signalarning juda (kichik) 
tor oraligini kuchaytirish uchun hizmat qiladi. Bunday kuchaytirgichlarga rezanons 
yoki o’zgarmas polosali kuchaytirgichlar misol bo’ladi.
Kuchaytirgichlarning boshqa ko’p turlari mavjud bo’lib ular to’g’risida 
maʻlumotlarni maxsus adabiyotlardan olish mumkin. Barcha kuchaytirgichlar 
umuman olganda signal quvvatini oshirish uchun xizmat qiladi.
10.2. Kuchaytirgichlarda yuz beradigan fizikaviy jarayonlar. 
Kuchaytirgichlarda yuz beradigan fizikaviy hodisalarni o’rganish uchun 
elektron lampa, tranzistor va mikrosxemalarning tuzilishi, ishlash printsipi va ularda 
sodir bo’ladigan jarayonlarni bilish lozim. n-p-n tipli tranzistorda yig’ilgan eng 
sodda kuchaytirgich kaskadining elektr sxemasi 10.2- rasmda ko’rsatilgan. 
Kuchaytirgich umumemitterli (UM) sxema asosida tuzilgan. Chunki emitter 
sxemaning kirish va chiqish zanjiri uchun umumiy nuqta hisoblanadi.