Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги ал – хоразмий номли урганч давлат университети

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

52 
I боб бўйича қисқача хулосалар 
1. Аксарият рус ва собиқ Иттифоқ психологлари томонидан характер ва 
унинг хусусиятлари психологик категория тариқасида талқин қилиниб,
умумпсихологик, педагогик-психологик, ижтимоий-психологик нуқтаи 
назардан ѐндашганлар: 
а) шахснинг хулқ-атворини оқилона баҳолашда характерни ҳисобга 
олмаслик мутлақо мумкин эмас, чунки унинг хусусиятлари нисбий зарурият 
эканлигини унутмаслик мақсадга мувофиқ; 
б) инсон майллари ва хоҳишларининг кучли ѐки заифлиги характерига 
боғлиқлиги, характер хусусиятларининг шаклланиши шахснинг эндопсихика 
назарияларига асосланиб ѐндашилганлиги учун биологик, ижтимоий 
шартланган жабҳалари уйғунлиги илмий ифодасини топмагандир; 
в) айрим психологларнинг мушоҳадалари мажмуаси характер моҳиятига, 
мазмунига тааллуқли назарияни ривожлантириб, инсон ҳаѐтий установкасида 
мустаҳкамланувчи, унинг негизига айланувчи ҳаракатни қидириш ва 
топишдан иборат эканлигини таъкидлайди; 
г) шунингдек, характер иродавий ҳаракатлар билан уйғунлаштирилган 
ҳолда изоҳланади. Характер инсоннинг ижтимоий-тарихий ривожланиши, 
унинг фаолиятининг ижтимоий хусусияти билан узвий боғлиқлигида олиб 
қаралади;
д) генезисда инсон онгининг намоѐн бўлишини таҳлил қилиш воситаси 
орқали характер масаласига ѐндашинилади. Ҳаѐтий омиллар характер 
шаклланишига таъсир қилишининг психологик механизмлари, унинг 
ривожланиши ва фаолиятда акс этиш жараѐни текширилади ва ҳоказо. 
2. Кўпгина узоқ хорижий мамалакатлар психологлари характер ва унинг 
хусусиятларига бағишланган қатор тадқиқотлар ўтказишга ҳамда бу борада
юксак муваффақиятларга эришганларига қарамай, муайян омиллар
уларнинг диққат марказидан четда қолгандай таассурот ўйғотади: 

---

53 
а) кўпгина тадқиқотлар шахсни биологизаторлаштиришга интилганлиги 
туфайли характерни шахс тушунчаси билан айнан бир нарса, дея талқин 
қилишади; 
б) бизнингча, содда инстинктлар, шартсиз ва шартли рефлекслар инсон 
хулқ-атворини шакллантиришнинг негизлари сифатида баҳоланади; 
в) 
уларнинг 
таъкидлашича, 
характерни 
мақсадга 
мувофиқ 
шакллантиришга имконияти мавжуд эмасдир;
г) характер ва унинг хусусиятлари ижтимоий-тарихий тараққиѐт 
жараѐнида ўзгариши мумкинлиги инобатга олинмайди; 
д) умуман олиб қаралганда, характернинг ижтимоий шартланган 
омиллари, уларнинг ижтимоий-психологик хусусиятлари изланувчилар 
тадқиқот предметига киритилмайди, бунинг натижасида характер муаммосига 
эътибор пасаяди.
3. Шарқ уйғониш даврининг қомусий олимлари ижтимоий ҳаѐтимизнинг 
барча жабҳалари бўйича кенг кўламли тадқиқот натижалари тантанаси билан 
қаноат ҳосил қилмасдан, балки улар характер ва унинг хусусиятлари 
муаммосини ҳамкорлик нуқтаи назаридан ўрганганлар. Улар устоз-шогирд, 
ўқитувчи-ўқувчи муносабатларини ўрганишда характер хусусиятлари ва унда 
қизиқиш ва интилишнинг ролига алоҳида аҳамият беришган. 
4. ХХ асрнинг атоқли маърифатпарварлари ўқитувчининг шахсий 
фазилатлари, ахлоқи, одоби, билимдонлиги, тийраклиги, фаросатлилиги, ақл-
заковати шахснинг камолоти негизи эканлигини таъкидлаб, характернинг 
интеллектуал ва иродавий хусусиятлари ҳамкорлик омили деб уқтириб 
ўтганлар.
5. Ҳозирги замон психологлари характер ва характерологик хусусиятлар 
умумпсихологик ва этнопсихологик нуқтаи назардан ўрганилган бўлиб, 
муомала, ўз-ўзини англаш, ўз-ўзини бошқариш, фаолият изланиш объекти 
сифатида хизмат қилган. Шунингдек, ушбу муаммолар ижтимоий-

---

54 
психологик, умр даврлари, педагогик-психологик жабҳаларга асосланиб 
тадқиқ этилган. 
6. Характер хусусиятларининг назарий асослари ўзига хос негизга эга 
бўлиб, улар тадқиқотнинг мақсади, методлари ва тузилишига боғлиқ равишда 
экспериментал муҳит механизмини юзага келтиради. Инсоннинг ички ва 
ташқи омиллари, эҳтиѐжлари, мақсад қўя олиш, қизиқишни бошқариш 
имконияти характернинг регуляция функциясини бажаришга ўсиб ўтиши 
билан тавсифланади.

---

55