Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги ал – хоразмий номли урганч давлат университети

II БОБ. ТАДҚИҚОТ МЕТОДЛАРИ, БОСҚИЧЛАРИ ВА 
ФЕНОМЕНОЛОГИЯСИ, МЕТОДОЛОГИЯСИ 
Тадқиқотни юқори савияда ўтказиш кўп жиҳатдан унинг техник 
инструментариясини тўғри ташкил этишга боғлиқ. Шу сабабли психология 
тадқиқотларининг диагностика қисми, репрезентативлиги танланган метод ва 
методикаларни тўғри қўллашга ҳам алоқадордир. Бизнинг тадқиқотимизда 
педагогика коллежи ўқувчиларида характер хусусиятларини шакллантиришга 
бағишланганлиги боис, метод ва методикаларни унга мутаносиб тарзда 
танлаш биринчи навбатдаги вазифа сифатида баҳоланди. Юқоридаги 
мулоҳазаларга асосланган ҳолда биз бу борадаги ишларимизнинг ушбу 
бобида қуйидаги тартибда режалаштиришни мақсадга мувофиқ, деб топдик. 
2.1. Тадқиқот методларининг психологик тавсифи 
Кузатиш ва тадқиқот натижаларини талқин этиш ҳамда уларни 
шарҳлашда фақат миқдорий ўлчамлар билан чекланиб қолмасдан, балки 
уларнинг устида сифат психологик таҳлилини ҳам амалга оширишни 
режалаштирдик.
Бу борада Б.Г.Ананьев томонидан амалга оширилган психологик 
методлар таснифига эътибор қаратдик. Унинг таснифига кўра, психология 
методлари тўрт гуруҳга ажратилади. Биринчи гуруҳга ташкилий, иккинчи 
гуруҳга эмпирик (амалий), учинчи гуруҳга миқдорий натижаларни статистик 
қайта ишлаш ѐки ҳисоблаш, тўртинчи гуруҳга эмпирик материалларни 
шарҳлаш методлари киради. 
Тадқиқотимизда педагогика коллежи ўқувчиларида иродавий ва 
интеллектуал хусусиятларини ўрганишнинг комплекс методикаси мавжуд 
бўлмаганлиги сабабли ҳам бир қатор шахснинг иродавий сифатлари ҳамда 
интеллектуал хусусиятларини шаклланганлик даражасини аниқлашга 
мўлжалланган методикаларини ўзаро уйғунлаштирган тарзда фойдаланишни
лозим топдик.

---

56 
Тадқиқотимизнинг биринчи методикаси Н.Н.Обозовнинг “Ирода кучини 
баҳолаш” тестидир. Бу методика шахсда иродавий сифатлар намоѐн
бўлишининг умумий тавсифномасини ўрганишга мўлжалланган бўлиб, 
шахснинг иродавий хусусиятлари шаклланишини таҳлил қилиш имкониятига
эга. Тадқиқотимизда қўлланилган иккинчи методика Е.П.Ильин ва 
Е.К.Фешенколар томонидан ишлаб чиқилган “Сабр-бардошлиликни ўзи 
баҳолаш” сўровномасидир. Бу методика шахснинг сабр-бардошлигини ўзи 
ташхис қилиш учун мўлжалланган бўлиб, иродавий хусусиятлар
шаклланишини таҳлил қилиш имкониятини яратади. Тадқиқотимизда
фойдаланилган 
учинчи 
методика 
“Қатъиятлилик”ни 
баҳолашга 
мўлжалланган сўровномасидир. Бу методика Е.П.Ильин ва Е.К.Фешенколар
томонидан ишлаб чиқилган бўлиб, “Қатъиятлилик ” ни ўзи ташхис қилишга 
мўлжаллангандир. Мазкур методика ҳам иродавий хусусиятларнинг 
шаклланишини таҳлил қилиш имкониятига эга. Тадқиқотимизнинг тўртинчи
методикаси “Тиришқоқлик ”ни баҳолаш сўровномадан иборатдир . Бу 
методика ҳам Е.П.Ильин ва Е.К.Фешенколар томонидан ишлаб чиқилган 
бўлиб, “Тиришқоқлик” сифатини ўзи ташхис қилишга мўлжаллангандир. 
Мазкур методика ҳам шахс характерининг иродавий хусусиятларини
шаклланганлик даражасини ўрганишга имкон беради.
Тадқиқотимизга татбиқ этилган бешинчи методика А.Алексеев ва 
Л.Громовалар томонидан ишлаб чиқилган “Индивидуал тафаккур стили” 
тестидир. Бу методика ѐрдамида характернинг интеллектуал
хусусиятларини ўрганиш имкониятига эга бўлдик. Мазкур методика
характернинг интеллектуал хусусиятларидан синтетиклик, ғоявийлик, 
прагматик, аналитик, реалистик, лабиллик хусусиятларини аниқлашга ѐрдам 
берди. “Ирода кучини ўзи баҳолаш” тести принципига кўра, шахснинг
иродавий хусусияти қуйидаги чегара доирасида баҳоланади: Агар шахс 12 
баллгача топласа ирода кучи паст, 13 дан 21 баллгача ирода кучи ўртача, 22 
дан 30 баллгача ирода кучи юксак даражада мезонни ўзида

---

57 
мужассамлаштиради. Методиканинг тўлиқ матнни диссертациямизнинг
иловасида келтириб ўтилган. Тадқиқот натижаларини самарадорлик
даражасини янада ошириш мақсадида “Ирода кучини ўзи баҳолаш” тестини
тўлдирувчи сифатида “Сабр-бардошлиликни ўзи баҳолаш” сўровномасидан 
фойдаландик, мазкур методика ҳам характернинг иродавий хусусиятларини 
баҳолаш учун хизмат қилади. Методика ѐрдамида коллежнинг I-III босқич 
ўқувчиларида ироданинг сабр-бардошлилик хусусияти ўрганилди.
Методика калитига кўра, шахснинг иродавий хусусиятлари қуйидаги
чегарада баҳоланади: 6 баллгача сабр-бардошлилик паст даражада, 7 дан 11 
баллгача сабр-бардошлилик ўртача даражада, 12 баллдан – юқори, яьни
сабр-бардошлилик юқори даражада эканлигини билдиради . 
Тадқиқотимизнинг илмийлигини, ишончлилигини ва валидлигини
ошириш мақсадида “Қатъиятлилик”ни баҳолаш учун сўровномадан
фойдаландик. Бу методика ѐрдамида коллежнинг I-III босқич ўқувчиларида 
“қатъиятлилик” сифатининг шаклланганлиги аниқланди. Методика калитига
кўра, шахс характерининг иродавий хусусиятлари қуйидаги чегара 
доирасида баҳоланди: 6 баллгача – қатъиятлилик паст, 7-11 баллар 
қатъиятлилик ўртача, 12 баллдан юқори - яьни қатъиятлилик юқори
даражада ривожланганлигини кўрсатади. Тадқиқотимизда характернинг 
иродавий 
хусусиятларини 
шаклланганлик 
даражасини 
аниқлаш
методикаларини тўлдириш мақсадида “Тиришқоқлик”ни баҳолаш
сўровномасидан фойдаландик. Бу сўровнома ѐрдамида коллежнинг I-III 
босқич ўқувчиларида “тиришқоқлик” хусусиятини шаклланганлик 
даражасини аниқладик.
Методика калитига кўра, шахснинг иродавий хусусиятлари қуйидаги
чегара доирасида баҳоланди: 6 баллгача тиришқоқлик паст, 7-11 баллар 
ўртача тиришқоқлик, 12 баллдан юқориси эса тиришқоқлик даражаси
юқори эканлигини англатади . 

---

58 
Тадқиқотимизда 
коллеж 
ўқувчилари 
характерида 
интеллектуал 
хусусиятларини шаклланганлигини аниқлаш учун “Индивидуал тафаккур 
стили” тестидан фойдаландик. Бу методика коллежнинг I-III босқич
ўқувчилари фикрлаш фаолиятининг ўзига хос хусусиятларини аниқлашга 
ѐрдам берди. Бу методика ѐрдамида синтетик тафаккур, ғоявийлик, 
прагматик фикрлаш, аналитик тафаккур, реалистик тафаккур, лабиллик каби 
характернинг интеллектуал хусусиятларини аниқлашга имконият яратилди.
Юқорида келтирилган методикалар ѐрдамида коллеж ўқувчиларида
характернинг иродавий ва интеллектуал хусусиятларининг шаклланганлиги
даражасини аниқлаган бўлсак, айнан мазкур методикалар “21 кунлик” 
мавзусидаги психокоррекцион дастур ѐрдами билан коллеж субъектларида 
характернинг иродавий ва интеллектуал хусусиятларини шакллантиришнинг 
ўзига хослиги ҳам ўрганилди.