1. tabiat va inson

10. MOLEKULALARNING O’ZARO
TORTILISHI VA ITARILISHI 
Molekulalar bir-biridan qochiq turishiga va uzlo’qsiz 
betartib harakatda bo’lishiga qaramay, qattiq jismlar va 
suyuqliklar alohida-alohida molekulalarga ajralib 
ketmasligini ko’ramiz. 
Jismlarning alohida molekulalarga ajralib ketishi u 
yoqda tursin, qattiq jismni hatto cho’zish yoki sindirish 
ham qiyin. Jismlarda molekulalar bir-birini faqat to’tib 
turibgina qolmay, balki ba’zi hollarda ular orasidagi 
masofani o’zgartirish qiyin bo’lishining sababi nimada? 
Gap shundaki, molekulalar orasida o’zaro tortishish 
mavjud. Har bir molekula o’ziga qo’shni molekulalarni 
tortadi, uni esa o’sha qo’shni molekulalar tortadi. 
Bir bo’lak bo’rni sindirib ikkiga ajratamiz va qaytadan 
ularni birlashtiramiz. Ular bir-birini to’tib turolmaydi. 
Nima uchun? 
Molekulalar bir-biriga juda yaqin joylashganda ular 
orasidagi tortishish sezilarli bo’ladi. Moleku-lalarning 
o’lchamlaridan bir necha marta kattaroq masofada 
molekulalarning tortishishi ancha kuchsizlanadi. Bo’r 
bo’laklari orasidagi juda kichik tirqish (0,000001 sm dan 
kichik) molekulalar orasidagi tortishishni juda ham 
kuchsizlantirib yuborish uchun etarli bo’ladi. 
Zamazka, plastilin bo’laklari bir-biriga osongina 
yopishib qoladi, chunki ularni molekulalarning tortishish 
kuchi ta’sir qiladigan masofaga yaqinlashtirish mumkin. 
Yangi kesilgan tomoni bilan bir-biriga juda zich qilib 
siqilgan ikki bo’lak qo’rg’oshin ham yopishib qoladi va 
hatto ancha nagruzkada ham ajralib ketmaydi.
Sindirilgan shisha bo’laklari bir-biriga yopish-maydi, 
chunki bu bo’laklar ba’zi nuqtalardagina bir-biriga 
tegishadi va molekulalar yetarlicha masofaga 
yaqinlashmaydi. Agar ularning chetlari eriy boshla-
gunga qadar qizdirilsa, ularni mahkam qilib birik-tirish 
mumkin. Metallarni payvadlash, shuningdek qalaylash 
va yopishtirish shunga asoslangan. 
Demak molekulalar orasida o’zaro tortishish mavjud. 
Bu tortishish molekulalardan kichik masofalarda 
sezilarli namoyon bo’ladi. 
Nima uchun molekulalar orasida oraliq mavjud, degan 
savol tug’iladi. Molekulalar bir-biriga tortilishi va 
«yopishib qolishi» lozim edi. Buning yuz bermaslitiga 
sabab molekulalar bir-biriga juda yaqinlashganda 
ularning itarishishidir. Itarishish mavjud degani quyidagi 
ko’pgina hodisalarda ko’rinadi, masalan, siqilgan 
jismlarning to’grilani-shiga sabab biz uni siqqanimizda 
molekulalarni juda yaqinlashtiramiz, bunda ular bir-
biridan itariladi. 
1. Nima uchun qattiq jismlar va suyuqliklar o’z-o’zidan 
alohida molekulalarga ajralib ketmaydi? 2. Molekulalar 
orasidagi tortishish qanday sharoitda sezilarli bo’ladi? 3. 
Nima uchun ikki bo’lak bo’rni bosganda ular 
birikmaydi, lekin ikki bo’lak zamazka yoki 
qo’rg’oshinni bosganda birikadi? 4. Molekulalar bir-
biriga faqat tortishib qolmay, balki itarishini qanday 
hodisalar ko’rsatadi?