1-mashq Ma’lumki, quyo’q moy tomchisi yupqa parda hosil
qilib suv sirtida yoyiladi. Nima uchuy moy pardasining
biror qalinligida moy yoyilmay qo’yadi?
8. GAZLARDA, SUYUQLIKLARDA VA QATTIQ JISMLARDA DIFFUZIYA HODISASI Ko’prina tajribalar hamma jismlarning
molekulalari uzlo’qsiz harakatda bo’lishini ko’rsatadi.
Ulardan birini ko’rib chiqamiz.
Shisha idishga mis kuporosining suvdagi eritmasi
quyiladi. Bu eritma to’q havo rang bo’lib, suvdan
og’irroq. Idishdagi eritmaning ustiga asta-sekin toza suv
quyiladi. Bunda suv bilan eritma aralashib ketmacligi
kerak. Tajribaning boshida suv bilan mis kuporosi
eritmasi orasidagi bo’linish chegarasi aniq ko’rinib
turadi.
Idish tinch joyga qo’yiladi va suyukliklarning bo’linish
chegarasi kuzatib turiladi. Bir necha kun o’tgandan
so’ng suyuqliklarning bo’linish chegarasi chaplashib
ketganligi aniqlanadi. Oradan ikki hafta o’tgandai so’ng
bir suyuqlikni ikkinchisidan ajratib turgan chegara
yo’qolib ketadi, idishda bir jinsli och havo rang suyuqlik
hosil bo’ladi. Suyuqliklar aralashib ketgan.
Bir-biriga tegib turgan moddalar zarrachalarining
tartibsiz harakati tufayli ularning bir-biriga o’zaro o’tishi
diffuziya deyiladi.
Bu hodisaning sababi quyidagicha tushuntiriladi.
Dastlab suv va mis kuporosining suyuqliklar chegarasi
yaqinida bo’lgan ayrim molekulalari o’z harakatlari
tufayli joylarini almashtiradilar. Suyuq-liklarning
bo’linish chegarasi chaplasha boradi, chunki molekulalar
o’z o’rinlarini bunday almashtirishlari tufayli mis kupo-
rosi molekulalari suvning quyi qatlamiga o’tadi va,
aksincha, suv molekulalari mis kuporosi eritmasining
yuqorigi qatlamiga o’tadi. So’ngra bu molekulalarning
bir qismi keyingi qatlamda yotgan molekulalarning
o’rinlari bilan almashad i. S u yuklikla rning
bo’linish
chegaralari yana ham chaplashib ketadi.
Moleku-lalar uzlo’qsiz va tartibsiz harakatlangani uchun
bu jarayon suyuqlik bir jinsli bo’lgunga qadar davom
etadi.
D i f f u z i ya (lat.) — tarqalish, yoyilish.
Diffuziya hodisasi suyuqlikarga qaraganda gazlarda
tezroq bo’ladi. Agar xonaga hid chiqaradigan biror
modda, masalan, efir olib kirilsa, efirning hidi juda tez
xonaning hamma joyida seziladi. Demak efir
molekulalari xonaga tarqaladi — diffuziya hodisasi ro’y
beradi. Efir molekulalari havo tarkibiga kiruvchi gaz
molekulalari bilan to’qnashib va hamma tomonga
tartibsiz harakatlanib, xonada hamma yo’nalishlarda
tarqaladi.
Qattiq jismlarda ham diffuziya hodisasi ro’y beradi,
lekin juda sekin bo’ladi. Tajribalardan birida tekis
jilvirlangan qo’rg’oshin va oltin plastinkalar bir-birining
ustiga quyildi va yo’q bilan bostirildi. Uy
temperaturasida (20° C ga yaqin) 5 yil davomi-da oltin
bilan qo’rg’shin bir-birining ichiga 1 mm kirib ketgan.
Diffuziya inson va hayvonlar hayotida katta
ahamiyatga ega. Masalan, tevarak-atrofdagi kislorod
diffuziya tufayli inson terisi orqali organizmga kiradi.
Diffuziya tufayli oziqlan-tiruvchi moddalar hayvonlar
ichagidan qonga o’tadi.
Metall detallarni kavsharlaganda ham diffuziya
hodisasi yuz beradi.
1. Diffuziya nima? Suyuqliklarda diffuziya kuzatiladigan
tajribani bayon eting. 2. Diffuziya moddalarning
molekulyar tuzilishi nuqtai nazaridan qanday
tushuntiriladi? 3. Inson va hayvonlar organizmida
diffuziya qanday jarayonlarda va qanday ro’y beradi?