1. tabiat va inson

59. ENYERGIYA 
Zavod va fabrikalarda stanok va mashinalarning ishlashi 
uchun elektr dvigatellari ularni harakatga keltirishi keraq 
bunda elektr dvigatellari elektr enyergiyasini sarf
qiladi. 
Avtomobil va samolyotlar, teplovoz va teplo-xodlar 
yonadigan yoqilg’i enyergiyasini sarflab, gidroturbinalar 
baland joydan tushayotgan suv enyergiyasini sarflab 
harakat qiladi. O’zimiz ham yashash va ishlash uchun 
o’z enyergiya zahiramizni davriy ravishda ovqatlanib 
to’ldirib turishimiz kerak.
«Enyergiya» so’zi turmushda ko’p ishlatiladi. 
Masalan, ko’p ish bajaradigan kichilarni g’ayratli, ko’p 
enyergiyali kishilar deyiladi. Enyergiya nima? Bu 
savolga javob berish uchun misollar ko’rib o’tamiz. 
Siqilgan prujina ( qu yi da gi r as m) to’g’rilanib ish 
bajarishi, masalan, yukni yuqoriga ko’tarishi (quyidagi 
rasm) yoki aravachani harakatga keltirishi mumkin. 

---

37 
Harakatsiz turgan yuk yerdan yuqori ko’tarilganda u 
ish bajarmaydi, ammo bu yuk yerga tushsa ish bajarishi 
mumkin. 
Har qanday harakatlanuvchi jism ish bajara olish 
qobiliyatiga ega bo’ladi. Masalan, qiya tekislikdan 
dumalab tushgan A po’lat sharcha (quyidagi rasm) B 
yog’och brusokka urilib, uni biror masofaga siljitadi. 
Bunda ish bajariladi. 
Agar jism yoki bir-biriga ta’sir qiluvchi bir necha jism 
(jismlar sistemasi) ish bajara olish qobiliyatiga ega 
bo’lsa, bu holda ular enyergiyaga ega deb aytadilar. 
Biz ko’rib o’tgan misollardagi siqilgan prujina, yerdan 
yuqorida turgan yuk harakatlanayotgan po’lat sharcha 
enyergiyaga ega bo’ladi. 
Enyergiya -jism (yoki bir necha jism) qanday ish bajara 
olishini ko’rsatuvchi fizik kattalikdir. Ish qanday 
birliklar bilan o’lchansa, enyergiya ham shu birliklar 
bilan joulda o’lchanadi. 
Jism qanchalik ko’p ish bajarishi mumkin bo’lsa, uning 
enyergiyasi shunchalik ko’p bo’ladi. 
Ish bajarish vaqtida jism enyergiyasi o’zgaradi. 
Bajarilgan ish enyergiya o’zgarishisa teng. 
1. Ish va enyergiya bir-biriga bog’liq bo’lgan fizik 
kattaliklar ekanini qanday misollarda ko’rsatish 
mumkin? 2. Qanday holda jism enyergiyaga ega deb 
aytish mumkin? 3. Enyergiya qanday birliklarda 
o’lchanadi?