1. tabiat va inson

55. RICHAG. RICHAGDA KUCHLAR 
MUVOZANATI 
Richag qo’zgalmas tayanch atrofida aylana oladigan 
qattiq jismdir. Quyidagirasmda ishchi yukni ko’tarishda 
lomni richag sifatida qanday ishlatayotgani ko’rsatilgan. 
Birinchi holda (a) ishchi F kuch bilan lomning B 
uchidan pastga qarab bosayotgani, ikkinchisida (b) esa B 
uchini ko’tarayotgann ko’rsatilgan. 
Ishchi vertikal pastga yo’nalgan kuchni, ya’ni yukning 
og’irligi P ni yengishi kerak. Buning uchun u lomni 
uning yagona qo’zgalmas nuqtasi, ya’ni uning O tayanch 
nuqtasi orqali o’tuvchi o’q atrofida aylantiradi. Ishchining 
ikkala holda ham richagga ta’sir qilayotgan F kuchi P 
kuchdan kam, ya’ni ishchi kuchdan yutadi deb aytiladi. 
Shunday qilib, richag yordamida richagsiz ko’tarish 
mumkin bo’lmagan og’ir yuklarni ko’ta rish mumkin. 
Quyidagi rasmda O aylanish o’qi (tayanch nuqtasi) 
kuchlar qo’yilgan A va B nuqtalar orasida joylashgan 
richag tasvirlangan. Quyidagi rasmda bu richagning 
sxemasi ko’rsatilgan. Richagga F
1
va F
2
kuchlar bir 
tomnga yo’nalgan.
Richagga qo’yilgan kuchning ta’sir chizig’i bilan tayanch 
nuqtasi orasidagi eng qisqa masofa kuchning yelkasi 
deyiladi.
Kuch yelkasini topish uchun tayanch nushtasidan 
kuchning ta’sir chizig’iga perpendikulyar tushirish 
kerak. Bu perpendikulyarning uzunligi o’sha kuchning 
yelkasi bo’ladi. Yuqoridagi rasmda 
OA kesma – F
1 
kuchning yelkasi; OB kesma - F
2
kuchning yelkasi ekanligi ko’rinib turibdi. Richagga ta’sir 
qiluvchi kuchlar uni o’q atrofida ikki yo’na-lishda: soat 
stryelkasining yurishi yo’nalishida yoki unga qarshi 
yo’nalishda aylantirishi mumkin. Masalan, F
1
kuch 
(yuqoridagi rasm) richagni soat stryelkasining yurishi 
yo’nalishida aylantiradi, F
2
kuch esa uni soat stryelkasi 
yurishiga qarshi yo’nalishda aylantiradi. 
Qo’yilgan kuchlar ta’sirida richagning muvoza-natda 
bo’lish shartini tajribada aniqlash mumkin. Bunda 
kuchlarning ta’sir natijasi faqat uning son qiymatiga 
(moduliga) bog’liq bo’lmay, balki u jismning qanday 
nuqtasiga quyilganiga va qanday yo’nalganligiga ham 
bog’liq ekanini esda saqlash kerak.
Richagga (yuqoridagi rasm) uning tayanch nuqtasidan 
har ikki tomonga, richag har safar muvozanatda 
bo’ladigan qilib, turli yuklar osiladi. Richagga ta’sir 
etuvchi kuchlar bu yuklarning og’irligiga teng. Har bir hol 
uchun kuchlarning moduli va ularning yelkasi 
o’lchanadi. Yuqoridagi rasmda 2 N kuchning 4 N kuchni 
muvozanatlashi ko’rsatilgan. Bunda, rasmdan 
ko’rinishicha, kichik kuchning yelkasi katta kuchning 
yelkasidan 2 marta ortiq.
Shunday tajribalarga asoslanib, richagning muvozanat 
sharti (qoidasi) aniqlangan: richagga ta’sir qiluvchi kuchlar 
shu kuch yelkalariga teskari proporstional bo’lganda richag 
muvozanatda bo’ladi. 
Bu qoidani formula ko’rinishida quyidagicha yozish 
mumkin:
1
2
2
1
l
l
F
F

, bunda F
1
va F
2
– richagga ta’sir qiluvchi 

---

35 
kuchlar, 
l
1
va 
l
2
– bu kuchlarning yelkalari (yuqoridagi 
rasm) 
Richagning muvozanat qoidasi Arximed tomonidan 
aniqlangan. 
Bu qoidadan richag yordamida kichkina kuch bilan 
katta kuchni muvozanatlab turish, buning uchun 
yelkalarni ma’lum uzunlikda tanlab olish kerakligi 
ko’rinib turibdi.
1. Richagning o’zi nima? 2. Kuch yelkasi deb nimaga 
aytiladi? 3. Kuch yelkasi qanday topiladi? 4. Kuchlar 
richagga qanday ta’sir ko’rsatadi? 5. Richagning 
muvozanat qoidasi nimadan iborat? 6. Richagning 
muvozanat qoidasi kim tomonidan aniqlangan?