1. tabiat va inson

21-mashq 
1. Samolyot tez pasayotganda yo’lovchilar quloqlarida 
og’riq sezadilar. Bunga saba nima? 
2. Samolyot yuqori ko’tarilayotganda siyoh to’ldiril-gan 
avtomat ruchkadan siyoh to’kila boshlashining sababi 
nimada? 
3. Barometr tog’
etagida 760 mm sim. ust., tog’
cho’qqisida esa 722 mm sim. ust. ni ko’rsatadi. Tog’ning
balandligi qancha? 
4. Normal atmosfera bosimini gektopaskallarda (gPa)
ifoda qiling. 
5. Massasi 60 kg va bo’yi 1,6 m bo’lgan odam tanasining 
sirtki yuzi taxminan 1,6 m
2
ga teng. Atmosferaning 
odamga bosadigan kuchini hisob- 
lang. Odam bunday katta kuchga bardosh berishini va 
uning ta’sirini sezmasligini qanday tushuntirish 
mumkin? 
44. MANOMETRLAR 
Atmosfera bosimidan katta yoki kichik bosimlarni 
o’lchashda maxsus asboblar — manometrlar 
qo’llaniladi. Suyuqlikli manometrlar va metall 
manometrlar bo’ladi. 
45. PORSHENLI SUYULIK NASOSI 
40-mavzuda shisha nayda atmosfera bosimi ta’sirida 
suvning porshen ketidan ko’tarilish tajribasi bayon 
etilgan edi. Bu hodisadan porshenli nasoslar tuzilishida 
foydalaniladi. 
Quyidagi rasmda sxematik tasvirlangan nasos 
silindrdan iborat bo’lib, stilindr ichida devorlariga jips 
taqalib yuqoriga va pastga 1 porshen yuradi. Silindrning 
pastki qismida va porshenning o’zida faqat yuqoriga 

---

28 
ochiladigan 2 klapanlar bor. Porshen yuqoriga 
ko’tarilayotganda trubaga suv atmosfera bosimi ta’sirida 
kiradi, pastki klapanni ochadi va porshen orqasidan 
ko’tariladi. Porshen pastga tomon harakatlanganida 
porshen ostidagi suv pastki klapanga bosadi va bu klapan 
yopiladi. Shu bilan bir vaqtda suvning bosimi ta’siri 
ostida porshen ichidagi klapan ochilib, suv porshen 
ustidagi bo’shliqqa o’tadi. Porshenning bundan keyingi 
yuqoriga ko’tarilishida u bilan birga ustidagi suv ham 
ko’tarilib, eltuvchi trubaga quyiladi. Ayni vaqtda porshen 
ketidan suvning yangi portsiyasi ko’tarilib, bu suv 
porshenning bundan keyingi pastga tomon harakatida 
uning ustiga chiqadi va hokazo. 
Masala. Porshenli nasosda normal atmosfera bosimida 
(101,3 kPa) suvni eng ko’p bilan qanday balandlikka 
ko’tarish mumkin?
Atmosferaning bosim kuchi og’irlik kuchi 
tenglashganda porshenli nasosda suv ko’tarilishi 
to’xtaydi. Atmosfera bosim kuchi 
pS
F

ga, og’irlik 
kuchi 
Shg
Vg
mg
P





ga teng. Bularni 
tenglashtirib 
pS
Shg


bunda 
g
p
h


ni hosil 
qilamiz. 
13
,
10
10
1000
101300




g
p
h

m. 
Umuman, porshenli nasosning suyuqlikni yuqoriga 
ko’tarishi 
g
p
h
s


formula bilan hisoblanadi. Bunda 
s

-suyuqlikning zichligi. 
1. Porshenli suv nasoslari ishida qanday hodisadan
foydalaniladi? 2. Bunday nasos qanday tuzilgan va 
qanday ishlaydi? 
22-mashq 
1. Porshenli nasosda normal atmosfera bosimida
benzinni, kerosinni, spirtni, neftni, simobni eng ko’pi 
bilan qanday balandlikka ko’tarish mumkin?
2. Havo kamerali porshenli nasos ishini tushuntirib bering 
(yuqoridagi rasm). Bu nasosda havo kamerasi qanday rol 
o’ynaydi? Bu nasosda suvni 10,3 metr- 
dan ortiq chuqurlikdan tortish mumkinmi?