1. tabiat va inson

14. TEKIS VA NOTEKIS HARAKAT 
Agar har qanday jism, masalan, avtomobil istalgan bir 
xil vaqt oralig’ida: har bir soatda — 60 km, har yarim 
soatda — 30 km, har 15 minutda — 15 km va hokazo, 
har minutda, sekundda, sekundning ulushlarida bir xil 
yo’lni bosib utsa, u holda uning harakati tekis bo’ladi. 
Quyidagi rasmda aravachaga o’rnatilgan tomizg’ich 
ko’rsatilgan. Tomizgichdan bir xil vaqt oralig’ida 
tomchilar tomadi. Aravacha harakatlanganda qog’ozga 
tomgan tomchilarning izlari orasidagi masofa bir xil. 
Binobarin, aravacha bir xil vaqt oraliqlarida bir xil
yo’lni bosib o’tadi. 
Tomizg’ich jo’mragini burab tomchilar tez-tez 
tomadigan qilamiz va tajribani takrorlaymiz. Bu holda 
ham tomchilar orasidagi masofalar bir-biridan bir xil 
masofada bo’lishini ko’ramiz. Demak qisqa teng vaqt 
oraliqlarida ham aravacha teng yo’llar bosib o’tadi va
shunipg uchum uning harakati tekis bo’ladi. 
Tabiatda tekis harakat juda kam uchraydi. Yerning 
Quyosh atrofidagi harakati, soat stryelkasi uchining 
harakati tekis harakatga ancha yaqin bo’ladi. Shuningdek 
gaz molekulasi bir t o ’ q n a - sishdan ikkinchi 
to’qnashishgacha tekis harakat-lanadi. 
Ko’pincha harakatlar tekis harakat bo’lavermaydi. 
Masalan, poyezd stanniyadan jo’nayotib bir xil vaqt 
oraliqlarida borgan sari ko’proq yo’lni bosib o’tadi. 
Stansiyaga yaqinlashayotganda, aksincha, bir xil vaqt 
oralig’ida borgan sari kamroq yo’lni bosib o’tadi. 
Konkida yuguruvchi musobaqalarda qatnashganda bir 
xil yo’lni aylanib chiqishga har xil vaqt sarflaydi. 
Poyezd va konkida yuguruvchining harakati notekis 
harakatga misol bo’ladi. 
Aravachaning notekis harakatini tajribada kuza-tish 
mumkin ( q u y i d a g i - r a s m ) . Bir xil vaqt oralig’ida 
tomgan tomchilarning izidan aravachaning harakati 
notekis ekanligi ko’rinib turibdi. Tomchilar bir xil vaqt 
oralig’ida tomadi, biroq tomchilarning izi orasidagi 
masofa esa bir xil emas.
1. Qanday harakat tekis harakat deyiladi? 2. Tekis 
harakatga yaqin bo’lgan harakatlarga misol keltiring. 3. 
Tekis harakatni qanday tajribada kuzatish mumkin? 4. 
Notekis harakatga misol keltiring. 5. Qanday harakat 

---

8 
notekis harakat deyiladi?