Нигинахон шермухамедова

Materiyaning genetik-kontrast konsepsiyasi
, 
uni faqat ongga qarshi 
qo„yish yo„li bilan ta‟riflashga asoslanadi.
Ushbu ta‘rif Russoning bu sohadagi 
mushohadalari yoki G.V.Plexanovning: «Ruh»ga zid o‗laroq, sezgi organlarimizga 
ta‘sir ko‗rsatish orqali bizda muayyan his-tuyg‗ular uyg‗otuvchi narsa «materiya» 
deb ataladi», degan tezisi asosida mavjud bo‗lishi mumkin.

Materiyaning atributiv konsepsiyasi
uni biron-bir substrat bilan emas, 
balki atributlar majmui: makon, vaqt, harakat, sifat, miqdor bilan tenglashtiradi.
 
YUqorida materiyaning substrat konsepsiyalarida bilish ob‘ektining modeli muhim 
rol o‗ynashi ko‗rsatib o‗tildi. Bu jihatdan materiyaning falsafiy konsepsiyalari 
ilmiy nazariyalar bilan o‗xshash. Zero bu nazariyalarni ishlab chiqish doim ular 
o‗rganuvchi narsalar va jarayonlarning nazariy modellarini yaratish bilan bog‗liq. 
Ammo fanda model ob‘ektlarning muayyan turkumini bilish vositasi bo‗lib xizmat 
qilsa, ontologiyada har qanday ob‘ektlarni bilish vositasi bo‗lishga qodir bo‗lgan 
«umuman bilish ob‘ekti»ning modeli tuziladi. 
Ko‗rsatilgan modelga muvofiq bilish strategiyasi ham tuziladi. Bu strategiya 
o‗rganilayotgan ob‘ektning barcha xossalari va xususiyatlarini uning atom 
tuzilishidan keltirib chiqarishni talab etadi. Mazkur strategiya fanning asrlar osha 
rivojlanishini belgilab berdi. U kimyo va fizikada ayniqsa ulkan ahamiyat kasb 
etdi. Tushuntirish uchun bu strategiya yaroqsiz bo‗lgan tabiat hodisalari mavjud 
ekanligi XVII asrdagina aniqlandi (yorug‗likning tarqalishi va tortishish 
kuchlarining harakatini atom konsepsiyasiga muvofiq tushuntirishga urinishlar 
samara bermadi). 

---

73 
Materiyaning dialektik konsepsiyasi
XIX-XX asrlar chegarasida 
shaklandi.
Materiyani dialektik tushunish uni bilishga nisbatan falsafiy va ilmiy 
yondashuvlarning birikuvi natijasida vujudga keldi
. Zero, bir qator yirik olimlar 
(Gelmgols, Darvin, Mendeleev, Plank, Eynshteyn, Bor va boshqalar)ning 
asarlarida materiyaning dialektik talqinini rivojlantirish bilan bog‗liq bo‗lgan 
g‗oyalar ilgari surildi.