Нигинахон шермухамедова

Mavjudlikni 
anglash»ning o„zi ham dunyoda borlikning muayyan usulidir
.
Xaydegger mavjudlik «narsaning sof mavjudligi» ma‘nosida emas, balki 
borliq usuli sifatidagi mavjudlik ma‘nosida tushuniladigan bo‗lsa, mavjudlikning 
moduslari sifatida qo‗l ostidalik va hozirlik amal qiladi, deb hisoblaydi. SHunday 
qilib, aynan tavajjuh fenomeni mavjudlikni kategoriya sifatida aniqlash omili 
hisoblanadi. Demak, borliq sifatidagi mavjudlik reallik yoki substansiyalilik 
asosida anglab etilishi mumkin emas, degan xulosaga keladi Xaydegger.
SHuni qayd etish lozimki, Xaydeggerning mavjudlik xususidagi 
mulohazalari mazkur muammoga doir falsafiy bahs-munozaralardan chetda turadi. 
Bu hol Xaydegger bahslashuvchi taraflarni engishga muvaffaq bo‗lgani bilan 
emas, balki uning falsafasi aksariyat masalalar va tushunchalar yuzasidan muloqot 
uchun zamin yaratmasligi bilan izohlanadi. Fundamental ontologiya yo to‗laligicha 
qabul qilinadi, yo butunlay rad etiladi. Xaydeggerning noortodoksal izdoshlaridan 
biri J.Derrida uning ruh haqidagi mulohazalarini bir vaqtning o‗zida ham 
aksiomatik, ham aksiologik, ham aksio-poetik deb tavsiflaydi
1
. Xaydeggerning 
butun falsafasi haqida ham ayni shu gapni aytish mumkin.
Xaydegger Gusserlning fenomenologik metodini o‗zlashtiradi, lekin uni 
borliq muammolarining tahliliga tatbiq etadi. Hozirgi dunyoda inson borliq 
haqidagi tasavvurni deyarli yo‗qotgan. Hozirgi hayot moddiy narsalarning 
mavhum, mantiqiy tilida gapiradi, shu sababli haqiqiy borliqni faqat insonning 
mavjudligi (Dasein) orqali tasavvur qilish mumkin. Inson hayoti hayotning boshqa 
shakllaridan butunlay farq qiladi, chunki o‗zini o‗zi bilish va borliq haqida 
mulohaza yuritishga qodir. Inson haqiqiy yoki haqiqiy bo‗lmagan mavjudlikni 
tanlashi mumkin.
«Borliq va vaqt» asarida Xaydegger insonning mavjudligini tahlil qiladi va 
unga borliqning o‗zini tushunishga eltuvchi yo‗l sifatida yondashadi. 
Mavjudlikning insoniy usuli biz o‗z hayotimizni amalga oshiruvchi ko‗p sonli 
yo‗llarni anglatadi. Inson dunyoda mavjud bo‗ladi, u bilan to‗qnashadi va kundalik 
mavjudlik sharoitlariga moslashishi va unga ko‗nikma hosil qilishi mumkin. 
Bunday inson o‗z mohiyatidan uzoqlashgan va haqiqiy bo‗lmagan hayot 
kechiruvchi «anonim mavjudot» hisoblanadi. 
Inson borlig‗ining asosiy tavsifi sifatida «tavajjuh» amal qiladi. Inson 
dunyoga tashlangan, binobarin, unda ishtirok etadi va manfaatdor hisoblanadi. U 
o‗zi haqida va uning bu dunyodagi hayotini belgilovchi barcha narsalar haqida 
qayg‗urishi (ular uchun mas‘ul bo‗lishi) lozim. Xaydegger fikriga ko‗ra, odamzot 
jamoa hayotining «anonimligi» ortiga yashirinib, erkinlik va mas‘uliyatni idrok 
etishdan doim o‗zini olib qochadi. Tavajjuh bilan «bezovtalik» va «qo‗rquv» uzviy 
bog‗liq. Ular inson o‗zini o‗zi tanlashi mumkinligini tushunganida namoyon 
bo‗ladi. 
1
Қаранг: Derrida J. Of Spirit: Heidegger and the Question. The University of Chicagopress, 1989. – 14-б.

---

31 
Inson mavjudligi (Dasein)ning mohiyati sifatida ekzistensiya – ochiqlik, 
o‗zgacha narsalarga intilish amal qiladi. U yo‗qlikka (o‗limga) intiladi va o‗zining 
betakrorligini dahshat orqali anglab etadi. Inson aynan borliqning mantiqsizligidan 
dahshatga tushish orqali o‗zining haqiqiy borlig‗ini tushunib etadi. Hamonki inson 
o‗zini o‗lim dahshati orqali anglab etar ekan, muvaqqatlik inson mavjudligining 
bosh xossalaridan biri hisoblanadi. Mavjudlikning muvaqqat tuzilishi o‗zlikni 
anglash va harakatning bosh omilidir.
Xaydegger o‗z ijodiy faoliyatining so‗nggi bosqichida til hamda texnika 
ekspansiyasi natijasida hozirgi zamon inqirozi mavzulariga qo‗l uradi. U texnikaga 
yangi Evropa tarixini harakatlantiruvchi kuch sifatida qaraydi. Texnika 
mavjudlikni unga o‗z hukmini o‗tkazish uchun predmetga aylantiradi. Bu oxir-
oqibat shunga olib keladiki, insonning o‗zi ham texnikaga qaram bo‗lib qoladi, 
predmetga aylanadi. 
Xaydeggerning falsafiy g‗oyalari ko‗pgina mutafakkirlar tomonidan 
rivojlantirilgan. Bu mutafakkirlar orasida Xaydeggerning izdoshlari ham 
(Gadamer), uni tanqid qiluvchilar ham bor. Mavjudlik tahlili metafizikani borliqni 
uni moddiylashtirish, ko‗lamlashtirish orqali anglab etish sifatida rad etadi. 
Metafizik fikrlash uslubining tanqidi zamirida uni fikrlash erkinligidan voz kechish 
sifatida tasavvur qilish yotadi. Metafizik fikrlash uslubining tanqidchilari uni 
mazkur fikrlash uslubining zamirida borliqni anglab etish, uning mazmun va 
mohiyatini tushunish mumkin emas, degan g‗oya yotganligi uchun tanqid qiladilar. 
Metafizika zamirida yotuvchi optik metafora bizni borliqqa yuzaki fenomen 
sifatida yondashishga majbur qiladi. Bunda borliq narsa sifatida tushuniladi, uni 
anglab etish esa uning xossalari, muhim belgilari va shu kabilarni aniqlash orqali 
amalga oshiriladi. Amalda borliq ko‗lamli ob‘ektga aylanadi. Ammo borliq narsa 
emas. Xaydegger ilmiy tadqiqotning odatdagi tartib-taomillariga qarshi chiqadi, u 
muayyan masalani qo‗yishda uning mazmunini teran anglab etish lozim, deb 
hisoblaydi. Muloqotni imitatsiya qilar ekan, tadqiqotchi o‗z suhbatdoshi inson, boz 
ustiga bilimdon inson emasligini unutmasligi kerak. Javobni savol bergan 
odamning o‗zi izlashi lozim.
Xaydegger vaqtni anglab etish tajribasi yordamida borliqni anglab etishni 
taklif qiladi. Bunda yuzaki tasavvur o‗rniga ichki kechinma birinchi darajali 
ahamiyat kasb etadi. Birinchi holda inson, uning ongi so‗zlaydi va amal qiladi. 
Ikkinchi holda esa – dunyoning o‗zi so‗zlaydi va amal qiladi, narsalarning o‗zlari 
qarshimizda gavdalanadi. Inson ongi, insonning o‗zi kabi, dunyoning teran 
qatlamlaridan o‗rin olgan. Ammo ongda oqilona asosning rivojlanishi bilan u o‗zi 
yaratgan stixiyaga qaram bo‗lib qolgan. Agar inson boy berilgan dunyo bilan 
uyg‗unlikni tiklay olsa, u yana borliq ovozini eshitadi. Bu ovozni «borliq uyi» 
bo‗lgan til orqali eshitish mumkin.
M.Xaydegger «fundamental ontologiyasi»ning o‗ziga xos xususiyati 
shundan iboratki, unda falsafa va fan bir-biriga qarshi qo‗yiladi. Xaydegger 
o‗zining borliq va mavjudlik haqidagi ta‘limotida nafaqat hozirgi zamon 
tabiatshunosligi ma‘lumotlariga tayanishga harakat qilmaydi, balki yangi Evropa 
fani loyihasini bu narsalarni anglab etishga ojiz deb hisoblaydi. U «nusxa 
ko‗chiruvchi fikrlash uslubi»ning epistemologik imkoniyatlariga bo‗lgan ishonchni 

---

32 
qattiq tanqid qiladi, ilmiy faoliyatni borliqning asl haqiqatini aniqlash yo‗lidagi 
izlanishlar bilan birga amalga oshirish mumkin emas, deb hisoblaydi.
Xaydegger falsafaning Platonga qadar bo‗lgan holatiga qaytishga, falsafa 
kategoriyalari tizimini va umuman falsafiy mushohada yuritish tamoyillarini 
qaytadan o‗zgacha asoslarda shakllantirishga umid qiladi. Xaydegger odatdagi 
tilga, u orqali esa – arxaik tilga murojaat etgani ayni shu hol bilan izohlanadi. 
Xaydegger aynan arxaik tilda o‗zga obrazlar va ma‘nolarni aniqlashga, shu tariqa 
borliqni, mavjudlikni anglab etishning yangicha yo‗llarini topishga umid qiladi.