İnsaniyat hámme waqıt qarsılıqlar

5. Ámir Temur, temuriyler, jadidshilik hám ba
ǵ
ınıńqılıq 
dáwirlerindegi ruwxıyat. 
 
Reje: 
1.
Ámir Temur dáwirindegi ruwxıyat
2.
Temuriyler dáwirindegi ruwxıyat 
3.
Jádidshilerdiń bilimlendiriw háreketi hám onıń xalıq ruwxıyatında
ǵ
ı 
ornı
4.
Koloniyallıq hám ba
ǵ
ınıńqılıq dáwirindegi ózbek xalqınıń ruwxıyatına
tuw
ǵ
an qáwip 
Tayanısh túsinikler 
Ámir Temur, Maverennaxr, Mo
ǵ
olstan, Shaxrisabz, Ámir Tara
ǵ
ay, Ámir
Xusayn, Maverennahr patshası, Ámir Temurdıń saltanatı. Ámir Temur
uranları, Ámir Temur tuzukleri, Ámir Temur sıpatları, Ámir Temurdıń 
binyatkarlı
ǵ
ı, Kúsh - adalatta. Ámir Temur jolı, Mırza Ulı
ǵ
bek, Áliysher 
Nawayı, jadidshilik, 
ǵ
árezsizlik ushın gúres, Gasparali, Behbudiy, Munavvar 
qarı, qaraqalpaq jadidshiligi, koloniyalıq hám ba
ǵ
ınıńqı dáwir, Abdulla 
Qodiriy, Sholpan, Usman Nasır, patsha húkimetiniń siyasatı, shoralar zulımlı
ǵ
ı. 
 
1. Ámir Temur dáwirindegi ruwxıyat 
Sahıpqıran 
Ámir 
Temur 
babamız 
qaldır
ǵ
an 
tariyxıy, 
mádeniy 
jetiskenliklerdi ulı
ǵ
law arqalı onıń dúnya tsivilizatsiyasına tiygizgen ájayıp 
tásirin kózden ótkerip, o
ǵ
an qayıl qalıp iskerligimizde hár dayım úlgi alamız. 
Házirgi kúnlerde elimizdegi tariyxıy miyrasqa húrmettiń ósiwin támiynlep, 
insannıń aqıl-saqawatın tolıqtırıp, ózligi menen quwandırıp, hasıl-násili menen 
maqtanıw
ǵ
a ja
ǵ
day tuw
ǵ
ız
ǵ
an 
ǵ
árezsizliktiń sharapatında, Ámir Temur 
babamızdıń sawlatı jáne de biyiklenip kúshimizge kúsh qosadı, qayırlı 

---

93 
baslamalar
ǵ
a umtıltıradı. Sonlıqtan İ.A.Karimov «Marifatlı Maverennaxr 
ruwhınıń, temuriyler dáwirindegi ilim hám iskusstvonıń gúllep-qulpırıwına, 
Evropada oyanıw ba
ǵ
darına hayatbaxsh tásir etkenin, ulıwma jahan progresine 
kómekleskenin ańlap, maqtanamız» degen sózinen temuriylerdiń sawaplı 
xızmetiniń teńi-tayı joq ullılı
ǵ
ın kóremiz. 
Ámir Temur óziniń sarkardalıq talantı, siyasiy kóregenligi, mámleketlik 
iskerligi menen xalıqlardı biriktirdi hám abadanlıq turmıstı ornattı, túrk 
milletiniń dańqın dúnya
ǵ
a jaydı, ruwhıyatın kóterdi. 
İ. A. Karimov óziniń «Joqarı mánawiyat jeńilmes kúsh» atlı miynetinde: 
«Sahıpqıran Ámir Temur teńi tayı joq qaytpas batırlıq, mártlik hám
danıshpanlıq rámzi bol
ǵ
an. Bul kórnekli tul
ǵ
a ullı saltanat dúzip, mámleketti 
basqarıw barısında ózinen hám ámeliy, hám teoriyalıq miyras qaldırdı, ilim, pán, 
mádeniyat, dóretiwshilik, din hám ruwhıyat rawajına keń jol ashtı» dep
kórsetedi.
Ol, Oraylıq Aziyanıń úlken ayma
ǵ
ında birden-bir
ǵ
árezsiz mámleket 
dúzip, eldi tikkeley qayta ózgertip, ádalatlıqtı qol
ǵ
a kirgizetu
ǵ
ın tul
ǵ
anı
tárbiyalaw
ǵ
a ózbek xalqınıń uqıplı ekenligin de kórsetti. Ol 1336-jılı 9-aprelde
Shaxrisabz qalasınıń qasında
ǵ
ı Xoja İl
ǵ
ar awılında ulıs beginiń shańara
ǵ
ında 
dúnya
ǵ
a keldi. Onıń ákesi Ámir Tara
ǵ
ay beklerdiń násilinen edi. Lekin ol 
áskeriy hám dúnyalıq islerge onsha qızıqpaytu
ǵ
ın, ruwhıyattı unatatu
ǵ
ın júdá
taqıwa adam bol
ǵ
an. Temur jaslayınan áskeriy shını
ǵ
ıwlar
ǵ
a, jarıslar
ǵ
a hám 
ań awlaw
ǵ
a qızıqqan. Ol 1360-jıldan ya
ǵ
nıy 24 jasında tariyxtıń sahnasına 
shı
ǵ
ıp, Mo
ǵ
olistan xanı Tu
ǵ
luk Temurdıń Maverennaxr
ǵ
a kelip, eldi 
ba
ǵ
ındırıp, xan, beklerdi qırıp joyıp atır
ǵ
an dáwirinde onıń menen kelisim jolın 
izlegen hám onıń xızmetine ótken. Solay etip siyasatqa, eldi basqarıw
ǵ
a 
aralasqan. Onıń bul isleri, hámme waqıt ishki hám sırtqı dushpanlar menen 
qa
ǵ
ısıwı, o
ǵ
an siyasiy tájiriybe toplaw
ǵ
a, onnan durıs juwmaq shı
ǵ
arıw
ǵ
a

---

94 
mumkinshilik bergen. Nátiyjede, 1366-jıldıń aqırında Ámir Xusayinnen basqa 
ishki dushpanlarınıń bárin ba
ǵ
ındırıw
ǵ
a erisken. 
1370-jıldıń aprelinde Ámir Xusayin menen de esaplasıp Shı
ǵ
atay
ulısınıń arqa bóliminiń tolıq hámirshisi bol
ǵ
an. 1370-jıldıń 30-aprelinde
Balxa qalasında
ǵ
ı Quraltayda Maverennaxrdıń barlıq ámirleri bir awızdan
Ámir Temurdi «Maverennaxrdıń patshası hám sultanı» etip sayla
ǵ
an. Ol
paytaxttı Samarqand etip belgilegen.
Ámir Temurge Shı
ǵ
atay xanlarınan miyras bolıp qal
ǵ
an territoriyalıq 
máselelerdi sheshiw payına tiygen. Ol 1371-jıldıń báhárinen baslap bul
máseleni, orta ásirdiń tiykar
ǵ
ı quralı bol
ǵ
an áskeriy jol menen iske asıra
basladı.
Shıń
ǵ
ısxan basqarıwshılı
ǵ
ı dáwirinde Xorezm ekige bólinip, túslik 
Shı
ǵ
ısında
ǵ
ı Xiywa hám Qıyat qalaları 1227-jıldıń báhárinde Shıń
ǵ
ısxan
tárepinen ekinshi balası Sha
ǵ
atay
ǵ
a, al arqa-batıs tárepi Gurgandj penen
qosa úlken balası Joshı
ǵ
a berilip, Sha
ǵ
atay hám Joshı ulıslarınıń quramında
edi. Nátiyjede arqa batıs Xorezmdegi Joshı ulısınıń xanları Altın Ordanıń
xanları menen jaqınlasıp hám olardıń qollap-quwatlawında bolıp, 1365-jıl
ǵ
ı
Maverennaxrda
ǵ
ı bassızlıqtan paydalanıp, qubla-shı
ǵ
ıs Xorezmdi basıp
al
ǵ
an edi.
Mo
ǵ
olistannıń xanları hám ámirleri Maverennaxr
ǵ
a dawager bolıp, hár
sapar elge basıp, kirip basqınshılıq shabılıwın jasap xalıqtı qorqıtıp turar
edi. Ámir Temur Xorezm máselesin 1370-jılları, al Mo
ǵ
olistan máselesin 
1380-jılları iske asırdı. Sol jılları onıń áskerleri shı
ǵ
ısta qıtay shegaralarınan 
arqa batısta Altay, Mongoliya
ǵ
a jetti. Barlıq İran, Aw
ǵ
anıstan, shı
ǵ
ıs Aziya 
Ámir Temur
ǵ
a ba
ǵ
ındı. 
1376-jılı Temurge Altın ordanın patsha áwladı Toqtamıs kelip
Urusxannan qor
ǵ
awın ótinip, áskeriy járdem soraydı. O
ǵ
an tezden járdem

---

95 
beriledi hám 1378 jılı Toqtamıs Altın orda taxtınıń iyesi boladı. Biraq 80 
jıllardıń ortasında Toqtamıs Temurdıń
ǵ
amxorlı
ǵ
ın umıtıp onıń eline qol 
sozdı. 1385 hám 1388 jılları ol Azerbayjan
ǵ
a, Xorezmge, Maverennaxr
ǵ
a
shabıwıl jasap , onıń qala hám awılların qıyratadı. Bul Temurdı 1391-jılı 
Toqtamısqa qaray júris jasaw
ǵ
a májbúrleydi. Ol Samara qalasınıń arqa shı
ǵ
ıs 
tárepindegi Kunduzsha degen jerde Toqtamıstı qıyratadı. Biraq Toqtamıs 1394-
jılı qaytadan kúshin jıynap Temur eline Derbent tárepinen jańadan topılıs
jasaydı. Bul Temurdı Toqtamısqa qarsı qaytadan júris jasawına
májbúrleydi. 1395-jıl
ǵ
ı Terek degen jerdegi urısta Toqtamıstı pútkilley
qıyratıp taslaydı.
Bul jeńistiń ásirese Ruslar ushın áhmiyeti júdá úlken boladı. Bunnan keyin 
orıs knyazlıqlarında, ásirese Moskva hákimdarlarında birigiw hám Ordanıń 
tusawınan qutılıw ideyası payda bola baslaydı. 
Batısta
ǵ
ı Kishi Aziya sultanı Bayazid Jıldırım
ǵ
a (1389-1402). Temur óz 
tárepinen paraxat jasasıw, shegara máselesin kelisim menen sheshiw boyınsha 
usınıslar jiberedi. Lekin, Sultan Temurdıń usınısların kózge ilmeydi hám onı 
ájiwala
ǵ
an xat jollaydı. Sonıń saldarınan 1402-jılı 20-iyul`da Ankara qasında 
eki armiya arasında orta ásirdiń ullı sawashlarınıń biri dep esaplan
ǵ
an urıs 
baslanıp, onda Temurdıń sarkardalıq talantı nátiyjesinde Sultan pútkilley 
qıyratıladı hám tutqın
ǵ
a alınadı. 
Temurdıń bul jeńisi ulıwma Evropalıq masshtabta hám dúnyalıq kólemde 
úlken áhmiyetke iye boldı. Bul jeńisten burın barlıq Balkan atawı Dunay 
dár`yasına deyin túrklerdiń qol astında edi. Sultan Bayazid Evropanıń krest 
tiykarında birikken armiyasın talqanladı. Vengriyanıń ústine qullıq qáwipin 
tuwdırdı. Sonlıqtan Evropa mámleketleri Ámir Timurge Evropanı azat etiwshi 
degen at penen estelik qoydı.
Ámir Temur óziniń ádil hám tiykarlı siyasatı negizinde Oraylıq Aziyada 
oraylasqan mámleket dúzdi, Jipek jolı ótken mámleketler ortasında 
mádeniyatlardıń aralasıwın baslap berdi, sawda-satlıqtı, abadanshılıqtı, ilim-pán 

---

96 
rawajlanıwın támiynledi. Ol óziniń túziklerinde «Meniń saltanatımda jesir hayal 
basına bir lágen tilla kóterip, eldiń ol shetinen bul shetine jayaw júrgende, onıń 
basında
ǵ
ı altın
ǵ
a hesh kim kóziniń qıyı
ǵ
ın taslamaytu
ǵ
ın edi» dep keltiredi. 
Usınday is háreketler onıń saltanatın joqarı ruwhıyatlı hám alda
ǵ
ı 
mádeniyatlı el dárejesine kóterdi. Xalıqtı hámme waqıt mártlikke basladı, óz isin 
talassız atqarıw
ǵ
a, hasıl násiliniń kim ekenligi menen maqtanıw
ǵ
a, ar-namıstı 
joqarı qoyıw
ǵ
a shaqırdı. Ol óziniń wásiyatlarında «Biz kim? Múlki Turan, 
Ámiri Túrkistanbız. Jerdiń gindigimiz. Biz kim? milletlerdiń eń ullısı, túrktiń 
bas buwınımız» dep xalıqtıń dańqın kótergen. Sonlıqtanda Temur láshkerleriniń 
ruwxıyatı joqarı bol
ǵ
an. Sol waqıtta onıń láshkerleriniń arasında bol
ǵ
an İran 
ministri El Jahi láshkerlerdiń ruwhıy dárejesin bılay bildiredi: «Hár bir láshker 
sadaqtıń bir o
ǵ
ı menen aspanda
ǵ
ı lashın-suńqardı atıp túsiredi, túnde suwdıń 
túbinde jatqan balıqtı nayza menen bir shanıshqanda aladı. Sawashta qılıshlasıp 
atır
ǵ
anda óziniń neke túnin oylaydı. Eger qılısh yamasa nayza ózine tiyip ketse, 
onı gózzal qızlardıń súyip tur
ǵ
anınday sezedi» dep áskerdegi morallıq, 
psixologiyalıq kóterińkilikti hám uqıplılıqtı joqarı sıpatta súwretleydi. 
Ámir Temur dúnya mádeniyatına, ruwxıyatına teńsiz úles qosqan ullı insan 
edi. Ámir Temur qurdır
ǵ
an Biybixanım meshiti (1424) Aqsaray jayı (1380-
1404) Dorus-saodat maxbarası (1380) ullı imaratlar edi. Ol Samarqand 
átirapında 12 ba
ǵ
saray dóretti. 
Ullı sahıpqıran hámme waqıt: «İnsanpárwarlıq hám mártlikti Alla da, 
xalıq ta ulı
ǵ
laydı», degen hikmetli sózdi tákirarlawdı xosh kórgen hám turmısta 
ózi bu
ǵ
an ámel qılıw
ǵ
a umtıl
ǵ
an. 
Sonı aytıw kerek, Ámir Temur ádep-ikramlılıq, iyman, isenim, tálim - 
tárbiya tarawında úlken itibar bergen hám jaqsı nátiyjelerge erisken. 
Ámir Temur óziniń «Tuzikleri»nde bılay deydi: «Men sıpatlarımnıń eń 
dáslepkisi dep biy
ǵ
árezlikti túsindim. Hámmege birdey, ádil qaradım, hesh 
kimdi basqalardan ayırmadım, baydı kámba
ǵ
aldan ústin qoymadım». 

---

97