fakt yoki dalil m anbalarda tayyor holda
uchram asligi va mavjud
bo'lm asligini tushunib yetdilar. «Dalilga sig'inish» va «hujjatlar-
ga sajda qilish»ni tanqid qila boshladilar. M anbalar va dalillar
ga m unosabatning bu tarzda o‘zgarishi esa m anbalarning obye'
livligini shubha ostida qoldira boshladi. Ko'pgina tarixchilar va
hatto faylasuflar ham m anbalarning tahlili jarayonida ijodiy yon
dashuv zarurligini tan ola boshladilar. M anbalarni chuqurroq
o'rganish ko'proq m a’lum ot olish im konini bera boshladi. Bi
roq endi bu holatda, ya’ni «dalillarning ilohiylashtirilishi»ni tan
qid qilish jarayonida tarixchilar ikkinchi boshqa bir muammoga,
ya’ni endi tarixchining fikrlarini «ilohiylashtirilishi*
va aksincha
m anbalardagi obyektivlik xususiyatining inkor qilinishiga olib
keldi. M anba m azm unining tarixchi tafakkuridan kelib chiqqan
holdagi bog'liqlik haqida ta ’kidlana boshlandi. Bu yo'nalish tarix
falsafasining «tanqidiy» yo'nalishi hisoblanadi. B.Kroche tarixiy
m anbalar tarixchining tafakkuri va
ongidan tashqarida mavjud
bo'lm aydi, deb hisobladi. Tarixchining fikrlarisiz hujjatlar o'lik-
dir, am alda tarixiy m anba tarixiy ong ichida, uning tarkibiga ay-
lanib ketadi. Biroq, B.Kroche fikrining tarafdorlari tarixiy m an
b aning obyektiv m azm unini inkor qilgan holda uni tarixchining
fikriga va tafakkuriga bog'liq qilib qo'ydilar.
Angliyalik tarixchi A .M arru pozitivistlarning tarixchini fakt-
larning qayd etuvchisi sifatida bergan
bahosiga keskin qarshi chi-
qib, tarix bilish subyektining, tarixchining ijodiy m ehnati m ahsu
li, deb baho berdi. Biroq bu fikri bilan u ham xatolikka yo'l
qo'ydi, ya’ni tarixchi m anbani yaratadi, deb aytgan fikrini ko'pgi
na tarixchilar inkor qildilar.
E .K arr tadqiqotlarida tarixchining o 'rn in i bo'rttirishga qarshi
chiqib, bu obyektiv xulosalar chiqarilishini shubha ostiga qo'ya-
di, deb fikr bildirdi.
XX
asr fransuz tarixchisi Lyusyen Fevr m anbalar haqida so'z
yuritib, quyidagilarni ta ’kidlab o'tadi: «Tarix, shubhasiz yozma
m anbalar asosida yaratiladi. Q achonki ular mavjud bo'lsa. Bi
roq tarix yozma m anbalarsiz
ham yaratilishi m um kin, qachonki
134
ular
m a v ju d
bo'lmasa. Q achonki kerakli gul boMmasa, asal bosh-
mavjud guilardan ham yig'ilishi m um kin. Shu kabi tarixchi
ham boshqa m anbalardan m a’lum ot
olishi m um kinki, bular so‘z
yoki belgilar, m anzara yoki tasvir, Oy tutilishi yoki bo‘yincha-
ning shakli, toshlar, m etall yoki geologik tekshiruvlar, qo‘ying-
ki insonga va uning faoliyatiga taalluqli bo‘lgan barcha narsalar
boMishi mumkin*1.
Tarixchining m anbadan qanday axborot
olishi uning m azkur
manba yuzasidan amalga oshirayotgan tadqiqoti oldiga qo‘yilgan
savollardan kelib chiqqan holda am alga oshiriladi. M anba hech
qachon «o‘zi haqida o‘zi gapirmaydi*, biroq ayni vaqtda m anba-
ning o‘zi haqidagi m a’lum otlarni aynan o ‘sha m anbaning o‘zidan
ham olinishi mum kin. Biroq bu m a’lum otlar aynan shu m anba
yoki uning muallifi (m ualliflari)ga taalluqli bo'lgan holda, ta d
qiqot muammosiga aloqador boMmasligi m um kin.
Ingliz tarixchisi va faylasufi R .K ollingvudning fikricha,
«dunyodagi barcha narsalar u yoki bu haqdagi muayyan m a’lu
motlarni o‘zi aks ettiradi*2. Biroq shu o‘rinda ta’kidlab o'tish ke-
rakki, bu narsalar qachonki tarixchi
tom onidan unga aniq bir
«savol* berilgan taqdirdagina «guvohga* aylana olishi m um kin.
Ayrim tarixchilar esa m anbani ijtimoiy faoliyat mahsuli ham da
obyektiv tarixiy voqelik aksining shakli deb hisobladilar. U larning
fikricha, manbalar ijtimoiy hodisa boMib, ularda ijtimoiy m uno
sabatlar aks etadi, m anbaning o‘zi esa
obyektiv voqelikning sub-
yektiv obraz (siymosi, qiyofasi, shakli)dir. Bu nuqtayi nazar taraf-
dorlarining e’tirof etishicha, m anba tarixchiga bog‘liq boMmagan
holda mavjud bo‘ladi, faqatgina m anbaning bilish jarayoniga jalb
etilishi tarixchiga bogMiqdir.
Tarixchi manbani yaratmaydi, balki
undan m a’lumotlarni ajratib oladi.
N.Jo'rayevning fikricha, tarixiy m anbani o'rganish, uning
asosli yoki asosli em asligini aniqlash tarixiy tadqiqot uchun
2
Do'stlaringiz bilan baham: 
